Estudios Araucanos (XII)

materiales para el estudio de la lengua, la literatura, i las costumbres de los indios mapuche o araucanos: diálogos en cuatro dialectos, cuentos populares, narraciones históricas i descriptivas i cartas de los indios en la lengua mapuche

Rodolfo Lenz

1895-1898 (elicited 1894)

Santiago de Chile, Imprenta Cervantes

Anales de la Universidad de Chile Tomo XCVII

Mapudungun

Central Mapudungun (Moluche)

Ethnographic texts

Rev. Charles Sadleir (compiler)

Juan Calvun (NOT Segundo Jara, also known as Calvun) (informant)

Lahuanache, near Cholchol (place of residence of informant)

Corpus of Historical Mapudungun

TEXT OCR AND CORRETIONS: Belén Villena and Team

LEMMATISATION AND TAGGING: Benjamin Molineaux

XII DIÁLOGOS EN DIALECTO ŊOLUCHE DE CHOLCHOL, ARAUCANÍA CENTRAL

1 AmuŋeLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-nge
go/walk-imp2s
(ir)
, ineiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
mət'ümiLEMMA: mütrümün
POS: V
ENG: call
SPA: llamar
MORPH: mütrüm-iy
call-ind3
(llamar)
wekunLEMMA: wekun
POS: AV
ENG: outside
SPA: afuera
MORPH: wekun
outside
(afuera)
.
Camina, quién es [el que] pregunta afuera.
2 küpapeLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-pe
come-imp3
(venir)
, pieimeuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-eymew
say-ind3-2s
(decir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kawaʎeruLEMMA: kawalleru
POS: N
ENG: gentleman
SPA:
MORPH: kawalleru
gentleman
()
.
Que venga él, te dice un caballero.
3 RamtuaviŋeLEMMA: ramtun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ramtu-a-fi-nge
ask-fut-dir3-imp2s
(preguntar)
ineiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
anLEMMA: an
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: an

()
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
, chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
duamLEMMA: duam
POS: N
ENG: business/need/intention
SPA:
MORPH: duam
business/need/intention
()
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
.
Pregúntale (fut.) quién acaso es, qué asunto es.
4 konpapeLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-pa-pe
enter-cis-imp3
(entrar)
.
Que venga a entrar él.
5 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
piviŋeLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-fi-nge
say-dir3-imp2s
(decir)
; muchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
amoanLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-(ü)n
go/walk-fut-ind1s
(ir)
.
Eso dile: luego no más iré.
6 MarimarriLEMMA: marimari
POS: IJ
ENG: hello/greetings!
SPA: hola/buen día
MORPH: marimari
hello/greetings
()
, wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
( ñanLEMMA: ñañ
POS: N
ENG: stranger
SPA: forastero
MORPH: ñañ
stranger
(forastero)
, naiLEMMA: nay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: nay
friend
(amigo)
) ¿chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
duamimiLEMMA: duamün
POS: V
ENG: want/need/intentend
SPA:
MORPH: duam-imi
business/need/intention-ind2s
()
?
Buenos días, amigo ¿qué asunto [tienes] tú?
7 KəpapeyeyeuLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-pe-eyew
come-see-indinv3-3
(venir-ver)
, duŋul-pa-pe-tu-eyeuLEMMA: düngulün
POS: V
ENG: cause to speak/think
SPA:
MORPH: düngu-(ü)l-pa-pe-tu-eyew
thing/news/word/thought-cause-cis-px-indinv3-3
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Viene a verte él, hablar venir parecer hace te él también.
8 VentepunLEMMA: fentrepun
POS:
ENG: late at night
SPA: muy de noche
MORPH: fentre-pun
much-night
(mucho/demasiado-noche)
ayueyuLEMMA: ayün
POS: V
ENG: want/love
SPA:
MORPH: ayü-eyu
want/love-ind1s-2s
()
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
pevielLEMMA: peyel
POS: N
ENG: seeing
SPA: viendo
MORPH: pe-fiel
see-invNF2s-1s
(ver)
; anüŋeLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-nge
sit-imp2s
(sentarse)
.
Tanto yo te quiero tu ser visto; siéntate.
9 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
kəpaimiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-imi
come-ind2s
(venir)
?
¿(De) dónde vienes?
10 KəpanLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(ü)n
come-ind1s
(venir)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Vengo mi tierra de.
11 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
tukunLEMMA: tükukan
POS: N
ENG: field
SPA: campo
MORPH: tüku-ka-(ü)n
place/sow-cont-nmlz
()
?
¿Dónde está tu sementera?
12 Tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
, pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
mapuleLEMMA: mapulen
POS: V
ENG: be distant
SPA:
MORPH: mapu-le
land/earth-vb-ind3
(país/tierra)
.
Acá por no más, poca tierra está.
13 ¿ChuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
t'ipa-paimiLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-pa-imi
exit/leave-cis-ind2s
(salir)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Cuánto desde salir viniste casa de?
14 TaiLEMMA: tayi
POS:
ENG: now
SPA: ahora
MORPH: tayi
now
(ahora)
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
liwenLEMMA: liwen
POS: N
ENG: morning/daybreak
SPA: mañana/amanecer
MORPH: liwen
morning/daybreak
(mañana/amanecer)
kəpanLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(ü)n
come-ind1s
(venir)
.
Hoy en mañana vine.
15 KuiviLEMMA: kuyfi
POS: AV
ENG: long time
SPA: mucho tiempo
MORPH: kuyfi
long time
(mucho tiempo)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
pe-we-no-vi-umLEMMA: pen
POS:
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-psist-no-fi-iymu
-neg-dir3-ind2d
(ver)
.
Hace tiempo tu ver más no lo.
16 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
məŋelLEMMA: müngel
POS: AV
ENG: especially/precisely
SPA:
MORPH: müngel
especially/precisely
()
məle-peimiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pe-imi
be-px-ind2s
(estar)
, kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
, kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
wariaLEMMA: waria
POS: N
ENG: city/town
SPA: ciudad
MORPH: waria
city/town
(ciudad)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Dónde siendo estuviste, acaso otra tierra, acaso ciudad en?
17 məle-penLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pe-(ü)n
be-px-ind1s
(estar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
tukunLEMMA: tükukan
POS: N
ENG: field
SPA: campo
MORPH: tüku-ka-(ü)n
place/sow-cont-nmlz
()
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Estuve mi tío su sementera en.
18 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
təveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
?
¿Dónde está esa tierra?
19 NaqeltuLEMMA: nageltu
POS: AV
ENG: downward
SPA:
MORPH: nag-el-advz
down-nmlz
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
kayuLEMMA: kayu
POS: NUM
ENG: six
SPA: seis
MORPH: kayu
six
(seis)
lewaLEMMA: lewa
POS: N
ENG: league
SPA: legua
MORPH: lewa
league
(legua)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Por abajo río seis leguas camino en.
20 PuLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
liwenLEMMA: liwen
POS: N
ENG: morning/daybreak
SPA: mañana/amanecer
MORPH: liwen
morning/daybreak
(mañana/amanecer)
t'ipalmiLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-(ü)lmi
exit/leave-subj2s
(salir)
, puaimiLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-a-imi
inside-fut-ind2s
(adentro)
raŋi-antəLEMMA: rangiantü
POS: CN
ENG: middday
SPA:
MORPH: rangiñ-antü
middle-day/sun
(mitad/medio-día/sol)
.
En mañana si sales, llegarás medio día.
20a KaʎeLEMMA: kalle
POS: AV
ENG: alone
SPA:
MORPH: kalle
alone
()
amupeLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-pe
go/walk-imp3s
(ir)
; kizhuLEMMA: kidu
POS: AV
ENG: alone/self
SPA: solo
MORPH: kidu
alone/self
(solo)
kimíLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-iy
know-ind3
(saber/conocer)
veiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
wüñoalLEMMA: wüñoel
POS: N
ENG: returning
SPA: volviendo
MORPH: wuño-a-el
return-fut-nmlz
(volver)
tuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Solo camine él solo sabe ese su volver ( fut.) cuánto en.
21 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
tuku-ŋe-keiLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-nge-ke-iy
place/sow-pass-habit-ind3
()
təveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Qué acaso sembrando es siempre esa tierra en?
22 NaqeltuLEMMA: nageltu
POS: AV
ENG: downward
SPA:
MORPH: nag-el-advz
down-nmlz
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
tukunLEMMA: tükukan
POS: N
ENG: field
SPA: campo
MORPH: tüku-ka-(ü)n
place/sow-cont-nmlz
()
waLEMMA: wa
POS: N
ENG: corn/maize
SPA: maíz
MORPH: wa
corn/maize
(maíz)
, kachiʎaLEMMA: kachilla
POS: N
ENG: wheat
SPA: trigo
MORPH: kachilla
wheat
(trigo)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
; neweLEMMA: newe
POS: AV
ENG: not much
SPA:
MORPH: newe
not much
()
wentetuLEMMA: wentetu
POS: AV
ENG: above
SPA: así arriba
MORPH: wente-tu
on top-advz
(encima)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
poñiLEMMA: poñü
POS: N
ENG: potato
SPA: papa
MORPH: poñu
potato
(papa)
.
Por abajo río está sementera maíz trigo también está; fuerza (= más) arriba está papas.
23 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
kuʎinLEMMA: kulliñ
POS: N
ENG: cattle/animals/pay
SPA:
MORPH: kulliñ
cattle/animals/pay
()
nieiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iy
have-ind3
(tener)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
malalLEMMA: malal
POS: N
ENG: corral
SPA: corral
MORPH: malal
corral
(corral)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Cuánto ganado tiene tu tío su corral en?
24 MalalLEMMA: malal
POS: N
ENG: corral
SPA: corral
MORPH: malal
corral
(corral)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
pichi-leiLEMMA: pichilen
POS: V
ENG: be young/small
SPA:
MORPH: pichi-le-iy
young/small-vb-ind3
(joven/pequeño)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
kachuLEMMA: kachu
POS: N
ENG: grass
SPA: pasto
MORPH: kachu
grass
(pasto)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, inaltuLEMMA: inaltu
POS: N
ENG: shore/edge
SPA: borde/costa
MORPH: inaltu
shore/edge
(borde/costa)
wiŋkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
, vent'e-leiLEMMA: fentrelen
POS: V
ENG: be much
SPA: ser mucho
MORPH: fentren-le-iy
much-vb-ind3
(mucho/demasiado)
.
Corral en poco está, pero pasto en, a orilla cerro, mucho está.
25 ¿KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
tunteleiLEMMA: tuntelen
POS: V
ENG: be how much
SPA:
MORPH: tunten-le-iy
how much/ how many-vb
(cuánto)
? Raki-la-viŋənLEMMA: rakin
POS: V
ENG: count/calculate
SPA:
MORPH: raki-la-fi-ingün
count/calculate-neg-dir3-ind3p
()
wiyaLEMMA: wiya
POS: AV
ENG: yesterday
SPA:
MORPH: wiya
yesterday
()
?
¿Todo cuánto está? ¿No lo contaron ellos ayer?
26 MəleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
patakaLEMMA: pataka
POS: NUM
ENG: hundred
SPA: cien
MORPH: pataka
hundred
(cien)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
mariLEMMA: mari
POS: NUM
ENG: ten
SPA: diez
MORPH: mari
ten
(diez)
kechuLEMMA: kechu
POS: NUM
ENG: five
SPA: cinco
MORPH: kechu
five
(cinco)
kuʎinLEMMA: kulliñ
POS: N
ENG: cattle/animals/pay
SPA:
MORPH: kulliñ
cattle/animals/pay
()
.
Hay dos cientos dos ( veces) diez cinco animales.
27 ¿KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
vuchaLEMMA: fücha
POS: AJ
ENG: old/big
SPA: viejo/grande
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
kuʎinLEMMA: kulliñ
POS: N
ENG: cattle/animals/pay
SPA:
MORPH: kulliñ
cattle/animals/pay
()
?
¿Todos grandes pl. animales?
28 MəleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
patakaLEMMA: pataka
POS: NUM
ENG: hundred
SPA: cien
MORPH: pataka
hundred
(cien)
vuchaLEMMA: fücha
POS: AJ
ENG: old/big
SPA: viejo/grande
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
wakaLEMMA: waka
POS: N
ENG: cow
SPA: vaca
MORPH: waka
cow
(vaca)
, meliLEMMA: meli
POS: NUM
ENG: four
SPA: cuatro
MORPH: meli
four
(cuatro)
mariLEMMA: mari
POS: NUM
ENG: ten
SPA: diez
MORPH: mari
ten
(diez)
mansunLEMMA: mansun
POS: N
ENG: ox
SPA: buey
MORPH: mansun
ox
(buey)
, penoLEMMA: pe
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: pe-no
perhaps-neg
(acaso)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
, mariLEMMA: mari
POS: NUM
ENG: ten
SPA: diez
MORPH: mari
ten
(diez)
kechu-leiLEMMA: kechulen
POS: V
ENG: be five
SPA:
MORPH: kechu-le-iy
five-vb-ind3
(cinco)
toroLEMMA: toro
POS: N
ENG: bull
SPA: toro
MORPH: toro
bull
(toro)
.
Hay cien grandes pl. vacas, cuatro ( veces) diez bueyes, quizás, otro hay, diez cinco es toro.
29 KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
puchuluLEMMA: puchulu
POS: N
ENG: leftovers
SPA:
MORPH: puchu-lu
remain-svn
()
wekeLEMMA: we
POS: AJ
ENG: new/fresh
SPA:
MORPH: we-ke
new/fresh-
(-)
kuʎiŋeiLEMMA: kulliñngen
POS: V
ENG: be animal
SPA:
MORPH: kulliñ-nge-iy
cattle/animals/pay-vb-ind3
()
. —
Todo sobrante nuevos animales son. —
30 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
antəLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
( kiyenLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
) məleimiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-imi
be-ind2s
(estar)
?
¿Cuántos días (meses) estuviste?
31 MəlenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(ü)n
be-ind1s
(estar)
mariLEMMA: mari
POS: NUM
ENG: ten
SPA: diez
MORPH: mari
ten
(diez)
reqleLEMMA: regle
POS: NUM
ENG: seven
SPA: siete
MORPH: regle
seven
(siete)
antəLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
Estuve diez siete días.
32 Tuntenma-patuimiLEMMA: tunteñman
POS: V
ENG: be how much
SPA:
MORPH: tunteñma-(üñ)ma-pa-tu-imi
how much/many-tr-cis-rest-ind2s
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Desde cuánto viniste de vuelta también.
33 T'aviaLEMMA: trafuya
POS: AV
ENG: last night
SPA: anoche
MORPH: trafuya
last night
(anoche)
akutunLEMMA: akutun
POS: V
ENG: arrive back
SPA:
MORPH: aku-tu-(ü)n
arrive-rest-ind1s
(llegar acá)
; epueLEMMA: epuwe
POS: AV
ENG: in two days
SPA: en dos días
MORPH: epu-we
two-temp
(dos)
muLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
akutunLEMMA: akutun
POS: V
ENG: arrive back
SPA:
MORPH: aku-tu-(ü)n
arrive-rest-ind1s
(llegar acá)
;.
Anoche llegué de vuelta; desde dos ( días) noche llegué de vuelta.
34 ¿KisuLEMMA: kidu
POS: AV
ENG: alone/self
SPA: solo
MORPH: kidu
alone/self
(solo)
( kizhuLEMMA: kidu
POS: AV
ENG: alone/self
SPA: solo
MORPH: kidu
alone/self
(solo)
) kəpatuimiLEMMA: küpatun
POS: V
ENG: come back
SPA:
MORPH: küpa-tu-imi
come-rest-ind2s
(venir)
, kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kompañŋeimiLEMMA: kompañün
POS: V
ENG: accompany
SPA:
MORPH: kompañ-nge-imi
accompany-pass-ind2s
()
?
¿Solo viniste de vuelta, acaso acompañado fuiste?
35 kəpatunLEMMA: küpatun
POS: V
ENG: come back
SPA:
MORPH: küpa-tu-(ü)n
come-rest-ind1s
(venir)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
ŋiʎanLEMMA: ngillañ
POS: N
ENG: in-law/friend
SPA: cuñado/amigo
MORPH: ngillañ
in-law/friend
(cuñado/amigo)
inchuLEMMA: iñchiw
POS: CP
ENG: the two of us together
SPA:
MORPH: iñchiw
the two of us together
()
, kaLEMMA: ka
POS: C
ENG: and
SPA: y
MORPH: ka

()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
kechanieiLEMMA: kechan
POS: V
ENG: herd
SPA: arrear
MORPH: kecha-nie-iy
herd-psist-ind3
(arrear)
chechemLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
mulaLEMMA: mula
POS: N
ENG: mule
SPA: mula
MORPH: mula
mule
(mula)
.
Vine de vuelta mi cuñado conmigo otro un hombre arreada tuvo carga mula.
36 Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
ñampiauənLEMMA: ñamün
POS: V
ENG: be lost
SPA: perderse
MORPH: ñam-pu-yaw-(ü)n
-trloc-amb-ind1s
()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
komLEMMA: kom
POS: AJ
ENG: full
SPA: lleno
MORPH: kom
all
(todo(s))
antəLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
( tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
antəLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
); at'ülewenLEMMA: atrulün
POS: V
ENG: make tired
SPA:
MORPH: atru-le-(u)w-(ü)n
tired-vb-reflex-ind1s
(cansar)
[ miaupemumLEMMA: miawmum
POS: AV
ENG: from wandering
SPA:
MORPH: miaw-pe-mum
wander-px-situ
(andar)
].
Mucho he andado perdido un entero día ( este día); estoy cansado [ la caminata].
37 AʎkütuŋeLEMMA: allkütun
POS: V
ENG: listen/pay attention
SPA:
MORPH: allkü-tu-nge
hear-rest-imp2s
(escuchar)
, pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
; ¿ineiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
piŋeimiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-imi
say-pass-ind2s
(decir)
?
Oye, chico hombre; ¿quién dicho eres?
38 KaʎvünLEMMA: kallfün
POS: NP
ENG: Calvun
SPA:
MORPH: kallfün
Calvun (blue)
()
piŋenLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-(ü)n
say-pass-ind1s
(decir)
.
Calvun ( azul) dicho soy.
39 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
nieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
?
¿Cuántos años tienes?
40 NienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-ind1s
(tener)
mariLEMMA: mari
POS: NUM
ENG: ten
SPA: diez
MORPH: mari
ten
(diez)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
penoLEMMA: pe
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: pe-no
perhaps-neg
(acaso)
.
Tengo diez un año quizás.
41 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
tuimiLEMMA: tuwün
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: tuw-imi
come-ind2s
(venir)
?
¿Dónde vienes?
42 ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
chaoLEMMA: chaw
POS: N
ENG: father/sonny
SPA: padre/hijito
MORPH: chaw
father/sonny
(padre/hijito)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
mlenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(ü)n
be-ind1s
(estar)
.
Mi padre su casa en estoy.
43 ¿NieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
peñiLEMMA: peñi
POS: N
ENG: brother (of a man)
SPA: hermano (de un hombre)
MORPH: peñi
brother (of a man)
(hermano (de un hombre))
?
¿Tienes hermanos?
44 ¡MaiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
! WuneLEMMA: wüne
POS: AV
ENG:
SPA:
MORPH: wüne
first/front
(primer/adelante)
lamŋenLEMMA: lamngen
POS: N
ENG: brother (of a woman) or sister
SPA: hermano/a de una mujer
MORPH: lamngen
brother (of a woman) or sister
(hermano/a de una mujer)
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-ind1s
(tener)
; kaLEMMA: ka
POS: C
ENG: and
SPA: y
MORPH: ka

()
inanLEMMA: inan
POS: AJ
ENG: next/following
SPA: después/siguiente
MORPH: ina-(ü)n
near-nmlz
(cerca)
peñiLEMMA: peñi
POS: N
ENG: brother (of a man)
SPA: hermano (de un hombre)
MORPH: peñi
brother (of a man)
(hermano (de un hombre))
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-ind1s
(tener)
.
¡Sí! Primera hermana tengo; otro siguiente hermano otro tengo.
45 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
tamnLEMMA: tamün
POS: PP
ENG: your(p)
SPA: su/vuestro
MORPH: tamün
your(p)
(su/vuestro)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Quién otro está vuestra casa en?
46 ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
vuchaLEMMA: fücha
POS: N
ENG: elder/old man/husband
SPA: anciano/marido
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi

()
lamŋenLEMMA: lamngen
POS: N
ENG: brother (of a woman) or sister
SPA: hermano/a de una mujer
MORPH: lamngen
brother (of a woman) or sister
(hermano/a de una mujer)
kaLEMMA: ka
POS: C
ENG: and
SPA: y
MORPH: ka

()
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi

()
chuchuLEMMA: kuku
POS: N
ENG: maternal grandmother
SPA: abuela paterna y los nietos de la misma
MORPH: kuku
maternal grandmother
(abuela paterna y los nietos de la misma)
( kukuLEMMA: kuku
POS: N
ENG: maternal grandmother
SPA: abuela paterna y los nietos de la misma
MORPH: kukuu
maternal grandmother
(abuela paterna y los nietos de la misma)
).
Su marido mi hermana también está, también mi abuela paterna ( materna).
47 TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
nieiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iy
have-ind3
(tener)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
chuchuLEMMA: kuku
POS: N
ENG: maternal grandmother
SPA: abuela paterna y los nietos de la misma
MORPH: kuku
maternal grandmother
(abuela paterna y los nietos de la misma)
( kukuLEMMA: kuku
POS: N
ENG: maternal grandmother
SPA: abuela paterna y los nietos de la misma
MORPH: kuku
maternal grandmother
(abuela paterna y los nietos de la misma)
).
¿Cuántos años tiene tu abuela paterna ( materna)?
48 KimlavinLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-fi-(ü)n
know-neg-dir3-ind1s
(saber/conocer)
tuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
nienLEMMA: nien
POS: N
ENG: having
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-nmlz
(tener)
; məteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kuseiLEMMA: kuden
POS: V
ENG: grow old
SPA:
MORPH: kude-iy
old-ind3
()
.
No la sé cuántos años su tener; muy vieja es.
49 Ŋəma-ŋəmaŋeiLEMMA: ngüman
POS: V
ENG: cry
SPA: llorar
MORPH: ngüma-ngüma-nge-iy
cry-redup-vb-ind3
(llorar)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
veLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
. ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
antaLEMMA: kamta
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kamta

()
ŋəmapeimiLEMMA: ngüman
POS: V
ENG: cry
SPA: llorar
MORPH: ngüma-pe-imi
cry-px-ind2s
(llorar)
?
Llorar– llorando es acaso ese. ¿Qué por acaso llorado estás?
50 ŊəmawekillŋeLEMMA: ngüman
POS: V
ENG: cry
SPA: llorar
MORPH: ngüma-we-ki(l)--nge
cry-psist-neg-imp2s
(llorar)
.
No llores más.
51 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
pienLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-en
say-ind2s-1s
(decir)
: ¿chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ŋümaimiLEMMA: ngüman
POS: V
ENG: cry
SPA: llorar
MORPH: ngüma-imi
cry-ind2s
(llorar)
?
Eso dime ¿Qué por lloras?
52 DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
newentuLEMMA: newentu
POS: AV
ENG: powerfully/strongly
SPA:
MORPH: newen-tu
power/strength-advz
()
duŋuŋeLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-nge
thing/news/word/thought-imp2s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
, kimənmalayuLEMMA: kimüñman
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: kim-(ñ)ma-la-eyu
know-tr-neg-ind1s-2s
(saber/conocer)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
duŋunLEMMA: düŋun
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu-(ü)n
thing/news/word/thought-nmlz
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
Más fuerte habla, no lo comprendo tu hablar.
53 LaiLEMMA: l'an
POS: V
ENG: die
SPA: morir
MORPH: l'a-iy
die-ind3
(morir)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
chaoLEMMA: chaw
POS: N
ENG: father/sonny
SPA: padre/hijito
MORPH: chaw
father/sonny
(padre/hijito)
; ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
ñukeLEMMA: ñuke
POS: N
ENG: mother
SPA: madre
MORPH: ñuke
mother
(madre)
kut'ankleiLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-(kü)le-iy
illness-prog-ind3
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Murió mi buen padre; mi madre está enferma también.
54 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
kut'anLEMMA: kutran
POS: N
ENG: illness
SPA:
MORPH: kutran
illness
()
nieiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iy
have-ind3
(tener)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
ñukeLEMMA: ñuke
POS: N
ENG: mother
SPA: madre
MORPH: ñuke
mother
(madre)
?
¿Qué enfermedad tiene tu madre?
55 PerteLEMMA: perte
POS: N
ENG: pox
SPA:
MORPH: perte
pox
()
kut'anLEMMA: kutran
POS: N
ENG: illness
SPA:
MORPH: kutran
illness
()
nieiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iy
have-ind3
(tener)
. LayaiLEMMA: l'an
POS: V
ENG: die
SPA: morir
MORPH: l'a-a-iy
die-fut-ind3
(morir)
penoLEMMA: pe
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: pe-no
perhaps-neg
(acaso)
.
Peste enfermedad tiene. Morirá quizás.
56 ¿ChumulLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
kut'aniLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-iy
illness-ind3
()
?
¿Desde (?) cuándo está enferma?
57 ŊətantuLEMMA: ngütantu
POS: N
ENG: bed
SPA: cama
MORPH: ngütantu
bed
(cama)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
mtenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
, neŋəmuelaiLEMMA: nengümün
POS: V
ENG: move
SPA: moverse
MORPH: neng-(ü)m-we-la-iy
move-cause-psist-neg-ind3
(moverse)
reqleLEMMA: regle
POS: NUM
ENG: seven
SPA: siete
MORPH: regle
seven
(siete)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Cama en no más está, no se mueve más siete días desde.
58 VentepunLEMMA: fentrepun
POS:
ENG: so much
SPA:
MORPH: fentre-pu-(ü)n
much-trloc-nmlz
(mucho/demasiado)
areleiLEMMA: arelen
POS: V
ENG: be hot
SPA: estar muy calentada la olla por hervir con poca agua, en peligro de trizarse.
MORPH: are-le-iy
hot-vb-ind3
(caliente)
; ineiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
kimlaiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-iy
know-neg-ind3
(saber/conocer)
.
Tanto caliente está; quien no cualquiera no conoce.
59 " ¿KintulaiŋnLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-la-ingün
look for-neg-ind3p
()
machiLEMMA: machi
POS: N
ENG: machi/healer
SPA: machi
MORPH: machi
machi/healer
(machi)
? ¿KintulaimnLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-la-imün
look for-neg-ind2p
()
machiLEMMA: machi
POS: N
ENG: machi/healer
SPA: machi
MORPH: machi
machi/healer
(machi)
?
¿No buscaron ellos médico? ¿No buscasteis médico?
60 WerküLEMMA: werkün
POS: V
ENG: send
SPA: enviar
MORPH: werkü-(iy)iñ
send-ind1p
(enviar)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
kintualuLEMMA: kintun
POS: N
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-a-lu
look for-fut-svn
()
machiLEMMA: machi
POS: N
ENG: machi/healer
SPA: machi
MORPH: machi
machi/healer
(machi)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
küpalaiLEMMA: küpatun
POS: V
ENG: come back
SPA:
MORPH: küpa-la-iy
come-neg-ind3
(venir)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
machiLEMMA: machi
POS: N
ENG: machi/healer
SPA: machi
MORPH: machi
machi/healer
(machi)
.
Mándamos este un hombre a buscar médico; pero no vino el médico.
61 TuwünLEMMA: tuwün
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: tuw-(ü)n
come-ind1s
(venir)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
.
Vivo (?) otra tierra.
62 KimimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-imi
know-ind2s
(saber/conocer)
wiri-papelnLEMMA: wiripapelün
POS: NC
ENG: writing
SPA: escritura
MORPH: wiri-papel-(ü)n
draw/write/mark-paper-nmlz
(-papel)
, duŋu-librolimiLEMMA: düngulün
POS: V
ENG: cause to speak/think
SPA:
MORPH: düngu-libro-(ü)l-imi
thing/news/word/thought-libro-cause-ind2s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento-)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
?
Sabes pintar papel, hablar libro haces también?
63 KimlanLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-(ü)n
know-neg-ind1s
(saber/conocer)
wiripapelnLEMMA: wiripapelün
POS: NC
ENG: writing
SPA: escritura
MORPH: wiri-papel-(ü)n
draw/write/mark-paper-ind1s
(-papel)
; pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
duŋulənLEMMA: düngulün
POS: V
ENG: cause to speak/think
SPA:
MORPH: düngu-(ü)l-(ü)n
thing/news/word/thought-cause-ind1s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
libroLEMMA: libro
POS: N
ENG: book
SPA: libro
MORPH: libro
book
(libro)
.
No sé pintar papel; poco hago hablar no más libro.
64 ¿TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
papelLEMMA: papel
POS: N
ENG: paper
SPA: papel
MORPH: papel
paper
(papel)
pepi-duŋulaimiLEMMA: düngulün
POS: V
ENG: cause to speak/think
SPA:
MORPH: pepi-düngu-(ü)l-a-imi
-thing/news/word/thought-cause-fut-ind2s
(poder-cosa/noticia/palabra/pensamiento)
? ¿KimimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-imi
know-ind2s
(saber/conocer)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
pinLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-(ü)n
say-inf
(decir)
?
Este papel podrás hacerlo hablar? ¿Sabes su qué decir?
65 KimlanLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-(ü)n
know-neg-ind1s
(saber/conocer)
; kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
wirinLEMMA: wirin
POS: N
ENG: drawing/writing/marking
SPA:
MORPH: wiri-(ü)n
draw/write/mark-nmlz
()
ŋelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
.
No sé; buen escribir no es.
66 Küpa-wiripapel-kevuimiLEMMA: wirin
POS: V
ENG: draw/write/mark
SPA:
MORPH: küpa-wiri-papel-ke-fu-imi
-draw/write/mark-paper-habit-bi-ind2s
(querer--papel)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
, incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
kimelaveyeuLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-(l)el-a-fu-eyew
know-appl-fut-bi-indinv3-3
(saber/conocer)
.
Querías pintar papel– siempre acaso también, yo saber haría te lo.
67 MəteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kəpa-kim-kevunLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: küpa-kim-ke-fu-(ü)n
-know-habit-bi-ind1s
(querer-saber/conocer)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
ʎekakenLEMMA: llükan
POS: V
ENG: fear
SPA: temer
MORPH: llüka-ke-(ü)n
fear-habit-ind1s
(temer)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
wezhaLEMMA: weda
POS: AJ
ENG: bad
SPA: malo
MORPH: weda
bad
(malo)
loŋkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-inf
(tener)
.
Mucho quería saber; pero estoy temiendo mi mala cabeza tener.
68 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
nielaiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-la-iy
have-neg-ind3
(tener)
(?) cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
kizhuleiLEMMA: kidun
POS: V
ENG: be alone
SPA: estar solo
MORPH: kidu-le-iy
alone/self-vb-ind3
(solo)
?
¿Hay una casa acá ( en que) no hay gente? sola está?
69 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
mleavunLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-a-fu-(ü)n
be-fut-bi-ind1s
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kiyenLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
, mapu-duŋuLEMMA: mapudungu
POS: N
ENG: speech of the land
SPA:
MORPH: mapu-düngu
land/earth-thing/news/word/thought
(país/tierra-cosa/noticia/palabra/pensamiento)
kümeLEMMA: küme
POS: CN
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
kimavunLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-a-fu-(ü)n
know-fut-bi-ind1s
(saber/conocer)
.
Yo estaría un mes acá por, país lengua bien sabría.
70 WeʎeaiLEMMA: wellin
POS: V
ENG: be empty
SPA:
MORPH: welli-a-iy
empty-fut
()
wüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
inaltuwiŋkul-klechiLEMMA: inaltuchi
POS: AJ
ENG: on the shore/edge
SPA:
MORPH: inaltu-wingkul-(kü)le-chi
shore/edge-mountain/hill-prog-ajvz
(borde/costa-montaña/cerro)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
. NieluLEMMA: nielu
POS: N
ENG: having
SPA: tener
MORPH: nie-lu
-svn
(tener)
amuaiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-iy
go/walk-fut-ind3
(ir)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
.
Vacía ( fut.) mañana esa a orilla cerro estando casa. El que tiene irá esta noche.
71 KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
; duŋuavinLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-a-fi-(ü)n
thing/news/word/thought-fut-dir3-ind1s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
ŋenLEMMA: ngen
POS: N
ENG: being/owner
SPA:
MORPH: nge-(ü)n
be-nmlz
(estar)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
. ElueliLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-eli
give-subj2s-1s
(dar/entregar)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, lepuavimiLEMMA: lepün
POS: V
ENG: sweep/clean
SPA:
MORPH: lepü-a-fi-imi
sweep/clean-fut-dir3-ind2s
()
; wut'uko-avimiLEMMA: wütrun
POS: V
ENG: throw down/pour
SPA:
MORPH: wütru-a-fi-imi
throw down/pour-fut-dir3-ind2s
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
mənaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
prapanLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: püra-pa-
rise/mount-cis
(levantar(se)/montar)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
wüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
.
Bueno pues; le hablaré dueño casa. Si él me da, la limpiarás; la lavarás también poco subir venir sol mañana.
72 Wet'alekilmiLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-(kü)le-ki(l)-(ü)lmi
stand/pull along-prog-neg-subj2s
()
wülnginLEMMA: wülngiñ
POS: N
ENG: door
SPA: puerta
MORPH: wüliñ
door
(puerta)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; dumiñtuleimiLEMMA: dumiñtun
POS: V
ENG: darken
SPA:
MORPH: dumiñ-tu-(kü)le-imi
dark-vb-prog-ind2s
()
; pepi-pelanLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pepi-pe-la-(ü)n
-say-neg-ind1s
(poder-decir)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
.
Que no quedes parado puerta en; oscuro haciendo estás; no puedo ver aquí.
73 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
künuŋeLEMMA: künun
POS: V
ENG: place/help
SPA:
MORPH: künu-nge
palce/help-imp2s
()
; mütteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
dumiŋeiLEMMA: dumiñngen
POS: V
ENG: be dark
SPA: ser oscuro
MORPH: dumiñ-nge-iy
dark-vb-ind3
()
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
.
Un (lado) hacia pon; muy oscuro es aquí.
74 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
wezaLEMMA: weda
POS: AJ
ENG: bad
SPA: malo
MORPH: weda
bad
(malo)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
. PuüʎiLEMMA: pülli
POS: N
ENG: ground/floor
SPA: piso/suelo
MORPH: pülli
ground/floor
(piso/suelo)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
iʎvodkleiLEMMA: illfodün
POS: V
ENG: ?be wet/damp
SPA:
MORPH: illfod-(kü)le-iy
?wet/damp-prog-ind3
()
wauwənLEMMA: wagün
POS: N
ENG: roof leaking
SPA:
MORPH: magün-(ü)n
roof leak-nmlz
()
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Esta casa muy mala casa. Suelo este húmedo está llover por.
76 TveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
chokovLEMMA: chokof
POS: N
ENG: corner/nook (of a house)
SPA:
MORPH: chokof
corner/nook (of a house)
()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
wikürŋeiLEMMA: wikürngen
POS: V
ENG: be broken
SPA:
MORPH: wikür-nge-iy
broken-vb-ind3
()
; veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
konpaiLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-pa-iy
enter-cis-ind3
(entrar)
wüt'eLEMMA: wütre
POS: N
ENG: cold
SPA:
MORPH: wütre
cold
()
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
krüvLEMMA: kürüf
POS: N
ENG: wind
SPA:
MORPH: kürüf
wind
()
.
Esas pl. paredes casa mucho rotas– son; por eso mucho entrar viene frío noche viento.
76 MətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
nümürkeiLEMMA: n'ümün
POS: V
ENG: smell
SPA: oler
MORPH: n'ümü-rke-iy
smell-rep-ind3
(oler)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
; komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
podŋeiLEMMA: podngen
POS: V
ENG: be dirty
SPA:
MORPH: pod-nge-iy
dirty-vb-ind3
(sucio)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Mucho huele de veras esto aquí; todo muy sucio es también.
77 EimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your
SPA: su
MORPH: mi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
rüvLEMMA: rüf
POS:
ENG: really
SPA: de veras
MORPH: rüf
really
(de veras)
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
tuteluLEMMA: tutelu
POS: AJ
ENG: pretty
SPA: bonito
MORPH: tute-lu
be pretty-svn
()
, doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
livŋeiLEMMA: lifngen
POS: V
ENG: be clean
SPA:
MORPH: lif-nge-iy
clean-vb
(limpio)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Tú tu casa de veras mucho más bonita, más limpia es también tu amigo su casa de.
78 NülalepeLEMMA: nülalen
POS: V
ENG: open
SPA: abrir
MORPH: nüla-le-pe
open-vb-imp3s
(abrir)
wülŋinLEMMA: wülngiñ
POS: N
ENG: door
SPA: puerta
MORPH: wülngiñ
door
(puerta)
pañüleLEMMA: pañün
POS: N
ENG: be in the sunshine
SPA:
MORPH: pañü-le
sunshine-subj3s
()
, kaʎeLEMMA: kalle
POS: AV
ENG: alone
SPA:
MORPH: kalle
alone
()
aŋkaiLEMMA: angkün
POS: V
ENG: dry
SPA: secar
MORPH: angk-a-iy
dry-fut-ind3
(secar)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
puüʎiLEMMA: pülli
POS: N
ENG: ground/floor
SPA: piso/suelo
MORPH: pülli
ground/floor
(piso/suelo)
.
Que esté abierta puerta cuando haga sol, solo secará el suelo.
79 ¿RakümlayaimiLEMMA: rakümün
POS: V
ENG: close off
SPA:
MORPH: raküm-la-a-imi
close off-neg-fut-ind2s
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
wülŋinLEMMA: wülngiñ
POS: N
ENG: door
SPA: puerta
MORPH: wülngiñ
door
(puerta)
? küpalelenLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(l)el-en
come-appl-ind2s-1s
(venir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
mamüʎLEMMA: mamüll
POS: N
ENG: wood/stick
SPA:
MORPH: mamüll
wood/stick
()
, rakümvichiLEMMA: rakümün
POS: V
ENG: close off
SPA:
MORPH: raküm-fi-imp1s
close off-dir3
()
.
¿No cerrarás esta puerta? hazme venir un palo, quiero cerrarla.
80 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
weñeveLEMMA: weñefe
POS: N
ENG: thief
SPA: ladrón
MORPH: weñe-fe
steal-agent
(robar)
tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
? — MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
küpalayaiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-la-a-iy
come-neg-fut-ind3
(venir)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
.
¿Hay ladrón acá por? — Hay, pero no vendrá aquí.
81 LeʎvünLEMMA: lelfün
POS: N
ENG: field/plain
SPA: campo/planicie
MORPH: lelfün
field/plain
(campo/planicie)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
weñeiLEMMA: weñen
POS: V
ENG: steal
SPA: robar
MORPH: weñe-iy
steal-ind3
(robar)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
küpalayaiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-la-a-iy
come-neg-fut-ind3
(venir)
.
Llano en solo roba, pero casa a no vendrá.
82 ¿Pepi-nienLEMMA: nien
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: pepi-nie-(ü)n
-have-ind1s
(poder-tener)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
?
¿Puedo tener el un mozo acá por?
83 MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
.
Hay un mozo.
84 MətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
at'ünLEMMA: atrun
POS: V
ENG: be tired
SPA:
MORPH: atru-(ü)n
tired-ind1s
(cansar)
. Rupa-kudunLEMMA: rupa-kudun
POS: AV
ENG: go to lie down
SPA:
MORPH: rupa-kudu-(ün)
pass-lie down-ind1s
(pasar-)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
.
Muy cansado yo paso a acostarme no más.
85 TveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
kawituLEMMA: kawitu
POS: N
ENG: bed
SPA: cama
MORPH: kawitu
bed
(cama)
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
ruŋelaiLEMMA: rungen
POS: V
ENG: be thick
SPA:
MORPH: -la-iy
-neg-ind3
()
( yavuiLEMMA: yafün
POS: V
ENG: be hard
SPA:
MORPH: yafü-iy
hard-ind3
()
); komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
aŋkaLEMMA: angka
POS: N
ENG: body
SPA:
MORPH: angka
body
()
kut'ankleweiLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-(kü)le-we-iy
illness-prog-psist-ind3
()
.
Ese catre muy grueso no (es duro); todo mi cuerpo está enfermo.
86 Wüt'enLEMMA: wütren
POS: V
ENG: be cold
SPA:
MORPH: wütre-(ü)n
cold-ind1s
()
; kəpalelenLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(l)el-en
come-appl-ind2s-1s
(venir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
makuñLEMMA: makuñ
POS: N
ENG: poncho
SPA: poncho
MORPH: makuñ
poncho
(poncho)
; ekuʎkleanLEMMA: ekullün
POS: V
ENG: wrap up warm
SPA:
MORPH: ekull-(kü)le-la-(ü)n
shawl-prog-fut-ind1s
(reboso)
.
Tengo frío; hazme venir un poncho; estaré tapado.
87 Ŋütantu-kunupaenLEMMA: ngütantun
POS: N
ENG: bed
SPA: cama
MORPH: ngütantu-künu-pa-en
bed-palce/help-cis-ind2s-1s
(cama-)
; inüv-nakəm-noviŋeLEMMA: ünüf-nagümün
POS: V
ENG: cause to spread down
SPA:
MORPH: ünüf-nag-(ü)m--no-fi-nge
spread-down-cause-dir3-imp2s
(untar-)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pont'oLEMMA: poncho
POS: N
ENG: poncho
SPA: poncho
MORPH: poncho
poncho
(poncho)
.
Cama poner ven-me; (?) bajar ponla esta frazada.
88 T'epelaenLEMMA: trepelün
POS: V
ENG: waken
SPA:
MORPH: trepe-(ü)l-a-en
wake-cause-fut
()
wüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
; wit'ayanLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-a-(ü)n
stand/pull along-fut
()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
liwenLEMMA: liwen
POS: N
ENG: morning/daybreak
SPA: mañana/amanecer
MORPH: liwen
morning/daybreak
(mañana/amanecer)
.
Me despertarás mañana; me levantaré en alba.
89 ¿ChumŋechiLEMMA: chumngechi
POS: AV
ENG: how
SPA: cómo
MORPH: chumngechi
how
(cómo)
rupaimiLEMMA: rupan
POS: V
ENG: pass
SPA: pasar
MORPH: rupa-imi
pass-ind2s
(pasar)
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
? ¿kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
umaqtuimiLEMMA: umawtun
POS: V
ENG: sleep
SPA: dormir
MORPH: umag-tu-imi
lodge/sleep-vb-ind2s
()
?
¿Cómo siendo pasaste noche? ¿bien dormiste?
90 RüvLEMMA: rüf
POS:
ENG: really
SPA: de veras
MORPH: rüf
really
(de veras)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
umaqtunLEMMA: umawtun
POS: V
ENG: sleep
SPA: dormir
MORPH: umag-tu-(ü)n
lodge/sleep-vb-ind1s
()
( wezhaLEMMA: weda
POS: AJ
ENG: bad
SPA: malo
MORPH: weda
bad
(malo)
umaqtunLEMMA: umawtun
POS: V
ENG: sleep
SPA: dormir
MORPH: umag-tu-(ü)n
lodge/sleep-vb-ind1s
()
). Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
lelilenLEMMA: lelin
POS: V
ENG: watch
SPA: mirar
MORPH: leli-(kü)le-(ü)n
watch-prog-ind1s
(mirar)
( t'epelenLEMMA: trepen
POS: V
ENG: wake
SPA:
MORPH: trepe-(kü)le-(ü)n
wake-prog-ind1s
()
) punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
.
De veras bien dormí ( mal dormí). Mucho con ojos abiertos estuve ( despierto estuve) noche.
91 T'ewaLEMMA: trewa
POS: N
ENG: dog
SPA: perro
MORPH: trewa
dog
(perro)
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
wankü-wanküŋeiLEMMA: wangküngen
POS: V
ENG: bark
SPA:
MORPH: wangkü-wangkü-nge-iy
bark-redupl-vb-ind3
()
. KaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
ülkatuŋekeiLEMMA: ülkantungen
POS: V
ENG: sing
SPA: cantar
MORPH: ül-kantu-nge-ke-iy
song/poem-play-vb-habit
(canción/poema)
, wakeŋkümekeiLEMMA: wakeñün
POS: V
ENG: making noise/yelling
SPA:
MORPH: wakeñ-me-ke-iy
noise/yelling-and-habit-ind3
()
.
Perro mucho ladrar ladrar fue. Otra casa cantando fue siempre gritando continuaba siempre.
92 PilanLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-la-(ü)n
say-neg-ind1s
(decir)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
wit'ayaelLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-a-el
stand/pull along-fut-nmlz
()
petuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
. KonaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
, wenteLEMMA: wente
POS: P
ENG: on top
SPA: encima
MORPH: wente
on top
(encima)
waŋkuLEMMA: wangku
POS: N
ENG: stool
SPA:
MORPH: wangku
stool
()
elpaŋeLEMMA: elün
POS: V
ENG: place/set
SPA: poner/colocar
MORPH: el-pa-nge
place/set-cis-imp2s
(poner/colocar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pont'oLEMMA: poncho
POS: N
ENG: poncho
SPA: poncho
MORPH: poncho
poncho
(poncho)
, küpaanünLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: küpa-anü-(ü)n
-sit-ind1s
(querer-sentarse)
.
No digo mi levantar ( fut.) todavía. Mozo, encima banca dejar ven una frazada, quiero sentarme.
93 InavəlLEMMA: inafül
POS: AV
ENG: near/beside
SPA:
MORPH: inafül
near/beside
()
elpaŋeLEMMA: elün
POS: V
ENG: place/set
SPA: poner/colocar
MORPH: el-pa-nge
place/set-cis-imp2s
(poner/colocar)
mesaLEMMA: mesa
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mesa
table
(mesa)
.
Cerca dejar ven mesa.
94 WivünLEMMA: wiwün
POS: V
ENG: be thirsty
SPA: tener sed
MORPH: wiwü-(ü)n
be thirsty-ind1s
()
; təkulelenLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-(l)el-en
place/sow-appl-ind2s-1s
()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
vasuLEMMA: fasu
POS: N
ENG: glass
SPA:
MORPH: fasu
glass
()
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. TəvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
podŋeLEMMA: podngen
POS: V
ENG: be dirty
SPA:
MORPH: pod-nge
dirty-vb-ind3
(sucio)
, eñümkleiLEMMA: eñümün
POS: V
ENG: be warm
SPA:
MORPH: eñüm-(kü)le-iy
warm-prog-ind3
()
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
.
Tengo sed; déjame puesto agua vaso en. Esta agua sucia ser, caliente está también.
95 KüpalelenLEMMA: küpan
POS: V
ENG: bring
SPA: llevar
MORPH: küpa-(l)el-en
come-appl-ind2s-1s
(venir)
livLEMMA: lif
POS: AJ
ENG: clean
SPA: limpio
MORPH: lif
clean
(limpio)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
; küchaviŋeLEMMA: küchan
POS: V
ENG: wash
SPA: lavear
MORPH: kücha-fi-nge
wash-dir3-imp2s
(lavear)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
vasuLEMMA: fasu
POS: N
ENG: glass
SPA:
MORPH: fasu
glass
()
.
Hazme venir limpia agua; lávalo ese vaso.
96 PiwümlayavimiLEMMA: piwümün
POS: V
ENG: dry
SPA: secar
MORPH: piw-(ü)m-la-a-fi-imi
dry-cause-neg-fut-dir3-ind2s
(secar)
podLEMMA: pod
POS: AJ
ENG: dirty
SPA: sucio
MORPH: pod
dirty
(sucio)
pañuLEMMA: pañu
POS: N
ENG: cloth/rag
SPA:
MORPH: pañu
cloth/rag
()
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; livLEMMA: lif
POS: AJ
ENG: clean
SPA: limpio
MORPH: lif
clean
(limpio)
pañuLEMMA: pañu
POS: N
ENG: cloth/rag
SPA:
MORPH: pañu
cloth/rag
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
piwumavimiLEMMA: piwümün
POS: V
ENG: dry
SPA: secar
MORPH: piw-(ü)m-a-fi-imi
dry-cause-fut-dir3-ind2s
(secar)
.
No lo secarás sucio paño con; limpio paño con lo secarás.
97 LipümelenLEMMA: lipüm
POS: V
ENG: clean
SPA: limpio
MORPH: lif-(ü)m-(l)el-en
clean-cause-appl-ind2s-1s
(limpio)
kuchiʎuLEMMA: kuchillu
POS: N
ENG: knife
SPA: cuchillo
MORPH: kuchillu
knife
(cuchillo)
, küchayavimiLEMMA: küchan
POS: V
ENG: wash
SPA: lavear
MORPH: kücha-a-fi-imi
wash-fut-dir3-ind2s
(lavear)
kucharaLEMMA: kuchara
POS: N
ENG: spoon
SPA:
MORPH: kuchara
spoon
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Hazme limpio cuchillo, la lavarás cuchara también.
98 KəpalelenLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(l)el-en
come-appl-ind2s-1s
(venir)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
iaelLEMMA: iael
POS: N
ENG: food
SPA: comida
MORPH: iael
food
(comida)
; mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
ŋünümLEMMA: ngüñün
POS: V
ENG: be hungry
SPA: tener hambre
MORPH: ngüñü-(ü)n
be hungry-ind1s
(tener hambre)
.
Hazme venir mi comida mucha hambre tengo.
99 küpa-ilavinLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: küpa-i-la-fi-(ü)n
-eat-neg-dir3-ind1s
(querer-comer)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
iloLEMMA: ilo
POS: N
ENG: meat
SPA: carne
MORPH: ilo
meat
(carne)
; kümelaiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-la-iy
good-neg-ind3
(bueno)
, wedaLEMMA: weda
POS: AJ
ENG: bad
SPA: malo
MORPH: weda
bad
(malo)
nümüiLEMMA: n'ümün
POS: V
ENG: smell
SPA: oler
MORPH: n'ümü-iy
smell-ind3
(oler)
( nümüŋeiLEMMA: n'ümüngen
POS: V
ENG: smell
SPA: oler
MORPH: n'ümü-nge-iy
smell-vb-ind3
(oler)
).
No quiero comerla esta carne; buena no es, mal huele (olor es).
100 AŋimLEMMA: angim
POS: N
ENG: dried meat
SPA:
MORPH: angim
dried meat
()
iliLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: -li
-subj1s
()
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
. Vent'entuLEMMA: fentrentu
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren-tu
much-advz
(mucho/demasiado)
wadkəpeiLEMMA: wadkün
POS: V
ENG: boil
SPA:
MORPH: wadkü-pe-iy
boil-ind3
()
yavuwelayaiLEMMA: yafün
POS: V
ENG: be hard
SPA:
MORPH: yafü-we-la-a-iy
hard-psist-neg-fut-ind3
()
.
[Carne] seca si como más bueno. Mucho hirviendo está duro ya no estará.
101 KümerkelaiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-(ü)rke-la-iy
good-rep-neg-ind3
(bueno)
kət'alLEMMA: kütral
POS: N
ENG: fire
SPA: fuego
MORPH: kütral
fire
(fuego)
. PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
maməʎLEMMA: mamüll
POS: N
ENG: wood/stick
SPA:
MORPH: mamüll
wood/stick
()
tukulelviŋeLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-(l)el-fi-nge
place/sow-appl-dir3-imp2s
()
. PimuviŋeLEMMA: pimun
POS: V
ENG: blow
SPA:
MORPH: pimu-fi-nge
blow-dir3-imp2s
()
kət'alLEMMA: kütral
POS: N
ENG: fire
SPA: fuego
MORPH: kütral
fire
(fuego)
.
Bueno de veras no está fuego. Chichos pl. palos déjale puestos. Sóplalo fuego.
102 Kət'alLEMMA: kütral
POS: N
ENG: fire
SPA: fuego
MORPH: kütral
fire
(fuego)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
choŋaiLEMMA: chongün
POS: V
ENG: turn off
SPA: apagar
MORPH: chong-a-iy
turn off-fut-ind3
(apagar)
, üyümviŋeLEMMA: üyümün
POS: V
ENG: set fire
SPA:
MORPH: üy-(ü)m-fi-nge
burn-cause-dir3-imp2s
(quemar algo)
perkaLEMMA: perka
POS: AV
ENG: again?
SPA:
MORPH: perka
again
()
.
Fuego este se apagará, enciéndelo de nuevo(?).
103 TukulviŋeLEMMA: tükulün
POS: V
ENG: cause to place/sow
SPA:
MORPH: tüku-(ü)l-fi-nge
place/sow-cause-dir3-imp2s
()
t'uvkenLEMMA: trufken
POS: N
ENG: ash
SPA: ceniza
MORPH: trufken
ash
(ceniza)
wenteLEMMA: wente
POS: P
ENG: on top
SPA: encima
MORPH: wente
on top
(encima)
kwiulLEMMA: kuyul'
POS: N
ENG: coal
SPA:
MORPH: kuyul'
coal
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
choŋnoamLEMMA: chongün
POS: V
ENG: turn off
SPA: apagar
MORPH: chong-no-am
turn off-neg-purp
(apagar)
kət'alLEMMA: kütral
POS: N
ENG: fire
SPA: fuego
MORPH: kütral
fire
(fuego)
.
Ponle ceniza encima carbón su para no apagarse fuego.
104 WadkümelenLEMMA: wadkümün
POS: V
ENG: cause to boil
SPA:
MORPH: wadkü-(ü)m-(l)el-en
boil-cause-appl-ind2s-1s
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
. PetuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
wadkülaiLEMMA: wadkün
POS: V
ENG: boil
SPA:
MORPH: wadkü-la-iy
boil-neg-ind3
()
. MlepeLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pe
be-imp3s
(estar)
kət'alLEMMA: kütral
POS: N
ENG: fire
SPA: fuego
MORPH: kütral
fire
(fuego)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
chaʎaLEMMA: challa
POS: N
ENG: pot
SPA: olla
MORPH: challa
pot
(olla)
.
Hazme hervir esta agua. Todavía no hierve. Que esté fuego en olla.
105 EntuŋeLEMMA: nentun
POS: V
ENG: remove
SPA: sacar
MORPH: nentu-nge
remove-imp2s
(sacar)
chaʎaLEMMA: challa
POS: N
ENG: pot
SPA: olla
MORPH: challa
pot
(olla)
, wadküiLEMMA: wadkün
POS: V
ENG: boil
SPA:
MORPH: wadkü-iy
boil-ind3
()
. T'ipa-t'ipaŋeLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-tripa-nge
exit/leave-redupl-imp2s
(salir)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
wenteLEMMA: wente
POS: P
ENG: on top
SPA: encima
MORPH: wente
on top
(encima)
chaʎaLEMMA: challa
POS: N
ENG: pot
SPA: olla
MORPH: challa
pot
(olla)
.
Quita olla, hierve. Salir salir ser agua encima olla.
106 Ut'ulkilŋeLEMMA: wütrulün
POS: V
ENG: cause to throw down/pour
SPA:
MORPH: wütru-ki(l)-nge
throw down/pour-neg-imp2s
()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
. Lüv-kuü-avuimiLEMMA: lüfün
POS: V
ENG: burn
SPA: quemar algo
MORPH: lüf-kug-a-fu-imi
burn-hand-fut-bi-ind2s
(quemar algo-mano)
.
No botes agua. Quemar mano harías.
107 rulpaenLEMMA: nürulün
POS: V
ENG: aprehend
SPA:
MORPH: nü-rul/wül-pa-en
grab/get-deliver-cis-ind2s-1s
(agarrar-entregar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
ukevLEMMA: ukef
POS: N
ENG: piece
SPA:
MORPH: ukef
piece
()
kovkeLEMMA: kofke
POS: N
ENG: bread
SPA: pan
MORPH: kofke
bread
(pan)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
kuiviLEMMA: kuyfi
POS: AV
ENG: long time
SPA: mucho tiempo
MORPH: kuyfi
long time
(mucho tiempo)
kovkeLEMMA: kofke
POS: N
ENG: bread
SPA: pan
MORPH: kofke
bread
(pan)
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
; yavüiLEMMA: yafün
POS: V
ENG: be hard
SPA:
MORPH: yafü-iy
hard-ind3
()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tveiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
.
Tomar pásame un pedazo pan; pero ese viejo pan no; duro está ahí ese.
108 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
mlepeimiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pe-imi
be-px-ind2s
(estar)
, pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
? — T'ipapelanLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-pe-la-(ü)n
exit/leave-px-neg-ind1s
(salir)
, vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
mlekapenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-ka-pe-(ü)n
be-cont-px-ind1s
(estar)
.
¿Dónde estuviste, chico hombre? – No salí, aquí he estado.
109 KoilatuimiLEMMA: koyl'atun
POS: V
ENG: lie
SPA: mentir
MORPH: koyl'a-tu-imi
lie-vb-ind2s
(mentir)
. Müt'ümkiyaulpeyuLEMMA: mütrümün
POS: V
ENG: call
SPA: llamar
MORPH: mütrüm-(ki)yaw-pe-eyu
call-amb-px-ind1s-2s
(llamar)
, aʎkülaimiLEMMA: allkün
POS: V
ENG: hear
SPA: escuchar
MORPH: allkü-la-imi
hear-neg-ind2s
(escuchar)
məlerkeʎeelLEMMA: mülel
POS: N
ENG: being
SPA: estando
MORPH: müle-pu-(ü)rke-lle-el
be-trloc-rep-affirm-nmlz
(estar)
.
Mientes. Llamándote anduve, no oíste estando de veras siempre.
110 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
pienLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-en
say-ind2s-1s
(decir)
, kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
duŋuŋeLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-nge
thing/news/word/thought-imp2s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
; koillatulmiLEMMA: koyl'atun
POS: V
ENG: lie
SPA: mentir
MORPH: koyl'a-tu-(ü)lmi
lie-vb-subj2s
(mentir)
kewayayuLEMMA: kewan
POS: V
ENG: fight
SPA: pelear
MORPH: kewa-a-eyu
fight-fut-ind1s-2s
(pelear)
.
Eso dime, bien habla; si mientes te pelearé.
111 ¿KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
miauimiLEMMA: miawün
POS: V
ENG: wander
SPA: andar
MORPH: miaw-imi
wander-ind2s
(andar)
, naiLEMMA: nay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: nay
friend
(amigo)
? — MoŋeimiLEMMA: mongen
POS: V
ENG: live/be healthy
SPA: estar sano/vivo
MORPH: mongen-imi
live/be healthy-ind2s
(estar sano/vivo)
. ¿MuchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
wülaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
wit'aimiLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-imi
stand/pull along-ind2s
()
?
¿Bien andas, amigo? — Estás vivo. ¿Ahora todavía te levantaste?
112 MülewenLEMMA: muliwen
POS: AV
ENG: early morning
SPA:
MORPH: muliwen
early morning
()
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
küdunLEMMA: küdun
POS: V
ENG: lie down
SPA:
MORPH: küdu-(ü)n
lie down-ind1s
()
, wit'akenLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-ke-(ü)n
stand/pull along-habit-ind1s
()
t'ipapaiLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-pa-iy
exit/leave-cis-ind3
(salir)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
Temprano día me acuesto, me levanto siempre salir viene sol.
113 pichinLEMMA: pichin
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
kut'anənLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-(ü)n
illness-ind1s
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
. — ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
vemŋeimiLEMMA: femngen
POS: V
ENG: be thus
SPA: ser así
MORPH: -nge-imi
thus-vb-ind2s
(así)
?
Un poco enfermo estoy este día. — ¿Qué por así eres?
114 MauwənüiLEMMA: mawünün
POS: V
ENG: rain
SPA: lluvia
MORPH: mawün'-iy
rain-ind3
(lluvia)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
miauwənLEMMA: miawün
POS: V
ENG: wander
SPA: andar
MORPH: miaw-(ü)n
wander-nmlz
(andar)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; iʎvodüiLEMMA: illfodün
POS: V
ENG: ?be wet/damp
SPA:
MORPH: illfod-iy
?wet/damp-ind3
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
chaŋLEMMA: chang
POS: N
ENG: branch/leg
SPA:
MORPH: chang
branch/leg
()
; veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
wüt'enLEMMA: wütren
POS: V
ENG: be cold
SPA:
MORPH: wütre-(ü)n
cold-ind1s
()
;.
Llovió mi andar en; se mojó mi pierna; por eso tengo frío.
115 Kut'aniLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-iy
illness-ind3
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
lukuLEMMA: luku
POS: N
ENG: knee
SPA:
MORPH: luku
knee
()
, pepi-amuwelanLEMMA: amun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: pepi-amu-we-la-(ü)n
-go/walk-psist-neg-ind1s
(poder-ir)
.
Enferma está mi rodilla, no puedo andar más.
116 ¿PichinLEMMA: pichin
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
moŋeimiLEMMA: mongen
POS: V
ENG: live/be healthy
SPA: estar sano/vivo
MORPH: monge-imi
live/be healthy-ind2s
(estar sano/vivo)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
? — MaiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
veilenLEMMA: feylen
POS: V
ENG: be that
SPA:
MORPH: fey-le-(ü)m
that-vb-ind1s
(aquel/aquella)
, anaiLEMMA: anay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: anay
friend
(amigo)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
petuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
t'emulanLEMMA: tremon
POS: V
ENG: be healthy
SPA: estar sano
MORPH: tremo-la-(ü)n
healthy-neg-ind1s
()
.
¿Un poco estás aliviado este día? — Sí, un poco eso estoy, amigo; pero todavía bien sano no estoy.
117 ¿ŊelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
wariaLEMMA: waria
POS: N
ENG: city/town
SPA: ciudad
MORPH: waria
city/town
(ciudad)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi
my
(mi)
kompadreLEMMA: kompadre
POS: N
ENG: close friend (male)
SPA:
MORPH: kompadre
close friend (male)
()
pieneuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-enew
say-ind3-1s
(decir)
"kəpaliLEMMA: küpalün
POS: V
ENG: cause to come
SPA:
MORPH: küpa-(ü)l-iy
come-cause-ind3
(venir)
külaLEMMA: küla
POS: NUM
ENG: three
SPA: tres
MORPH: küla
three
(tres)
weñeveLEMMA: weñefe
POS: N
ENG: thief
SPA: ladrón
MORPH: weñe-fe
steal-agent
(robar)
", piLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi
say-ind3
(decir)
.
¿No hay cosa ciudad en? Mi compadre me dice "hizo venir tres ladrones", dijo.
118 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
weñeiLEMMA: weñen
POS: V
ENG: steal
SPA: robar
MORPH: weñe-iy
steal-ind3
(robar)
? — WeñeiLEMMA: weñen
POS: V
ENG: steal
SPA: robar
MORPH: weñe-iy
steal-ind3
(robar)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
mulaLEMMA: mula
POS: N
ENG: mule
SPA: mula
MORPH: mula
mule
(mula)
, kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pot'oLEMMA: potro
POS: N
ENG: colt
SPA:
MORPH: potro
colt
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
malalLEMMA: malal
POS: N
ENG: corral
SPA: corral
MORPH: malal
corral
(corral)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
¿Qué robaron?— Robaron dos mulas, un potro también su corral de.
119 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
presuiLEMMA: presun
POS: V
ENG: put in jail
SPA:
MORPH: presu-iy
put in jail-ind3
()
? — MeliLEMMA: meli
POS: NUM
ENG: four
SPA: cuatro
MORPH: meli
four
(cuatro)
kovienuLEMMA: kovienu
POS: N
ENG: government
SPA: gobierno
MORPH: kovierno
government
(gobierno)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
soltauLEMMA: soltau
POS: N
ENG: soldier
SPA: soldado
MORPH: soltau
soldier
(soldado)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
soleqaoLEMMA: solegao
POS: N
ENG: subdelegate
SPA:
MORPH: solegau
subdelegate
()
.
¿Quién apresó?— Cuatro gobierno su soldados otro un subdelegado.
120 PirkelavuiŋnLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-rke-la-fu-ingün
say-rep-neg-bi-ind3p
(decir)
amualuLEMMA: amulu
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: amu-a-lu
go/walk-fut-svn
(ir)
eŋnLEMMA: engün
POS: PN
ENG: they/them
SPA: ellos/a ellos
MORPH: engün
they/them
(ellos/a ellos)
presoLEMMA: preso
POS: AJ
ENG: imprisoned
SPA:
MORPH: preso
imprisoned
()
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
soltauLEMMA: soltau
POS: N
ENG: soldier
SPA: soldado
MORPH: soltau
soldier
(soldado)
laŋəmiLEMMA: l'angümün
POS: V
ENG: kill
SPA: matar
MORPH: l'ang-(ü)m-iy
die-cause-ind3
(morir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
trari-ŋeŋnLEMMA: traringen
POS: V
ENG: be tied
SPA:
MORPH: trari-nge-engün
tie-vb-ind3p
(lazar)
.
De veras no decían ellos yendo ( fut.) ellos presos; pero soldado mató uno, otro dos amarrados fueron.
121 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
mütteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
cheŋarŋeiLEMMA: chüngarngen
POS: V
ENG: be stabbed/cut
SPA:
MORPH: chüngar-nge-iy
stabbed/cut-vb-ind3
()
kewanLEMMA: kewan
POS: N
ENG: fight/battle
SPA: pelear
MORPH: kewa-(ü)n
fight-nmlz
(pelear)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Un amigo mucho herido fue pelea en.
122 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
kəpa-amuimiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: küpa-amu-imi
-go/walk-ind2s
(querer-ir)
? — AmualuLEMMA: amulu
POS: N
ENG: going/walking
SPA: ir
MORPH: amu-a-lu
go/walk-fut-svn
(ir)
külpruLEMMA: külpüru
POS: N
ENG: market?
SPA:
MORPH: külpüru
makrket?
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ŋiʎamealuLEMMA: ngillalu
POS: N
ENG: buying/trading
SPA:
MORPH: ngilla-me-a-lu
buy/trade-and-fut-svn
()
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
vünLEMMA: fün
POS: N
ENG: fruit
SPA:
MORPH: fün
fruit
()
.
¿Dónde quieres caminar? — Yendo ( fut.) mercado a yendo ( fut.) a comprar buenas pl. frutas.
123 AmulayaimiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-la-a-imi
go/walk-neg-fut-ind2s
(ir)
; ŋelaiLEMMA: ngen
POS: N
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
kümekeluLEMMA: küme
POS: N
ENG: be good things
SPA:
MORPH: küme-ke-lu
good-
(bueno-)
eyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
. AmuyuLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iyu
go/walk-ind1d
(ir)
, anaiLEMMA: anay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: anay
friend
(amigo)
, tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, imeayuLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: i-me-a-iyu
eat-and-fut-ind1d
(comer)
.
No irás; no hay bueno siempre siendo allá. Vayamos los dos, amigo, mi casa a, iremos a comer.
124 VentepunLEMMA: fentrepun
POS:
ENG: so much
SPA:
MORPH: fentre-pu-(ü)n
much-trloc-nmlz
(mucho/demasiado)
mañumeyuLEMMA: mañumün
POS: V
ENG: thank
SPA: agradecer
MORPH: mañum-eyu
thank-ind1s-2s
(agradecer)
, anaiLEMMA: anay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: anay
friend
(amigo)
; petuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
ŋüñilanLEMMA: ngüñün
POS: V
ENG: be hungry
SPA: tener hambre
MORPH: ngüñü-la-(ü)n
be hungry-neg-ind1s
(tener hambre)
. — VeileleLEMMA: feylen
POS: V
ENG: be thus
SPA: ser así
MORPH: fey-le-le
-vb-subj3s
()
, ŋüñinulmiLEMMA: ngüñün
POS: V
ENG: be hungry
SPA: tener hambre
MORPH: ngüñü-no-(ü)lmi
be hungry-neg-subj2s
(tener hambre)
, punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
ipayaimiLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: i-pa-a-imi
eat-cis-fut-ind2s
(comer)
.
Tanto te agradezco, amigo; todavía no tengo hambre. — sí está así, si no tienes hambre, noche después comer vendrás.
125 ÜŋümnieayuLEMMA: üngümün
POS: V
ENG: wait
SPA: esperar
MORPH: ungüm-nie-a-eyu
wait-psist-fut-ind1s-2s
(esperar)
; kəpalaimiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-la-imi
come-neg-ind2s
(venir)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
. — KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
, maunuleLEMMA: mawünün
POS: V
ENG: rain
SPA: lluvia
MORPH: mawün'-le
rain-subj3s
(lluvia)
küpayayuLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-a-iyu
come-fut-ind1d
(venir)
.
Te estaré esperando, harás venir tu tío. — Bueno, si no llueve vendremos.
126 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? — ¿MupinLEMMA: mupin
POS: V
ENG: tell the truth
SPA: decir la verdad
MORPH: mupi-(ü)n
tell the truth-inf
(decir la verdad)
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
kəpakeimiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-ke-imi
come-habit-ind2s
(venir)
, anaiLEMMA: anay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: anay
friend
(amigo)
? — MüchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
mupiltuwunLEMMA: mupiltun
POS: N
ENG: belief
SPA:
MORPH: mupi-(ü)l-tu-(ü)n
tell the truth-cause-vb-nmlz
(decir la verdad)
küpanoaluLEMMA: küpalu
POS: N
ENG: coming
SPA:
MORPH: küpa-no-a-lu
come-neg-fut-svn
(venir)
eŋuLEMMA: engu
POS: PN
ENG: the two of them
SPA:
MORPH: engu
-3d
(3d)
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
t'okiwünLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-(ü)w-(ü)n
seem-reflex-ind1s
(parecer)
.
¿Qué por? — ¿Cierto decir cosa has venido, amigo? — Ahora no más cierto decir tomaba (= creía) no viniendo ( fut.) los dos acaso me juzgaba.
127 ChumŋeluLEMMA: chumngelu
POS: WH
ENG: why
SPA: por qué
MORPH: chumngelu
why
(por qué)
mupiltuimiLEMMA: mupiltun
POS: V
ENG: believe
SPA: creer
MORPH: mupi-(ü)l-tu-imi
tell the truth-cause-vb-ind2s
(decir la verdad)
yuLEMMA: yu
POS: PP
ENG: both our
SPA: nuestro(de ambos)
MORPH: yu
both our
(nuestro(de ambos))
kəpanoalLEMMA: küpan
POS: N
ENG: coming
SPA:
MORPH: küpa-no-a-el
come-neg-fut-nmlz
(venir)
; ¿veiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
pilayuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-la-iyu
say-neg-ind1d
(decir)
? "kəpayayuLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-a-iyu
come-fut-ind1d
(venir)
"piyuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-iyu
say-ind1d
(decir)
.
Cómo siendo creíste nosotros dos no viniendo ( fut.) ¿eso no dijimos? "vendremos los dos"dijimos los dos.
128 Pepi-kəpanoavuliuLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: pepi-küpa-no-a-fu-liyu
-come-neg-fut-bi-subj1d
(poder-venir)
, kəmeŋenoleLEMMA: kümengen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-nge-no-le
good-vb-neg-subj3s
(bueno)
, werkün-mawavuyiñLEMMA: werkün
POS: V
ENG: send
SPA: enviar
MORPH: werkü-(üñ)ma-(u)w-a-fu-(iy)iñ
send-appl-reflex-fut-bi-ind1p
(enviar)
küpanualiuLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-no-a-liyu
come-neg-fut-subj1d
(venir)
.
Si no hubiéramos podido venir, si no fue bueno [ el tiempo], nos habríamos avisado si no veníamos ( fut.) los dos.
129 KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
. KonpamuLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-pa-mu
enter-cis-imp2d
(entrar)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
. PouiLEMMA: pun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: pu-iy
arrive-ind3
(llegar acá)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
iamLEMMA: iam
POS: V
ENG: for eating
SPA:
MORPH: i-am
eat-purp
(comer)
.
Bueno pues. Entrar venid los dos no más. Llegó el a comer ( fut.)
130 KorüLEMMA: korü
POS: N
ENG: soup
SPA: sopa
MORPH: korü
soup
(sopa)
kochinuleLEMMA: kochin
POS: V
ENG: be tasty/seasoned/sweet
SPA:
MORPH: kochi-no-le
tasty/seasoned/sweet-neg-subj3s
()
, tukulelavimiLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-(l)el-a-fi-imi
place/sow-appl-fut-dir3-ind2s
()
chadiLEMMA: chadi
POS: N
ENG: salt
SPA: sal
MORPH: chadi
salt
(sal)
. TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
məlenLEMMA: mülen
POS: N
ENG: being
SPA: estando
MORPH: müle-(ü)n
be-nmlz
(estar)
karüLEMMA: karü
POS: AJ
ENG: green
SPA: verde
MORPH: karü
green
(verde)
t'apiLEMMA: trapi
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: trapi
chilli
()
, keliLEMMA: kelü
POS: AJ
ENG: red
SPA: rojo
MORPH: kelü
red
(rojo)
t'apiLEMMA: trapi
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: trapi
chilli
()
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
.
Caldo si no está sazonado, puesta le dejarás sal. Aquí su estar verde ají, colorado ají con el.
131 AvüiLEMMA: afün
POS: V
ENG: be complete
SPA:
MORPH: af-iy
be complete-ind3
()
; chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
faltalaiLEMMA: faltan
POS: V
ENG: be missing
SPA:
MORPH: falta-la-iy
be missing-neg-ind3
()
( komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
kümeleiLEMMA: kümelen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-le-iy
good-vb-ind3
(bueno)
). — ¿Kəpa-imiLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: küpa-i-imi
-eat-ind2s
(querer-comer)
karüLEMMA: karü
POS: AJ
ENG: green
SPA: verde
MORPH: karü
green
(verde)
waLEMMA: wa
POS: N
ENG: corn/maize
SPA: maíz
MORPH: wa
corn/maize
(maíz)
?
Está sazonado; algo no cualquiera no falta ( todo bueno está). — ¿Quieres comer verde maíz?
132 WeŋeiLEMMA: wengen
POS: V
ENG: be new/fresh
SPA:
MORPH: we-nge-iy
new/fresh-vb-ind3
()
( yavulaiLEMMA: yafün
POS: V
ENG: be hard
SPA:
MORPH: yafü-la-iy
hard-neg-ind3
()
) taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
waLEMMA: wa
POS: N
ENG: corn/maize
SPA: maíz
MORPH: wa
corn/maize
(maíz)
. KüpaiŋnLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-ingün
come-ind3p
(venir)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
vuriLEMMA: furi
POS: N
ENG: back
SPA: espalda
MORPH: furi
back
(espalda)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
waLEMMA: wa
POS: N
ENG: corn/maize
SPA: maíz
MORPH: wa
corn/maize
(maíz)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, pevuimiLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fu-imi
see-bi-ind2s
(ver)
.
Nuevo es ( duro no es) el ese maíz. Vienen ellos yo mi espalda casa ese maíz en, veías.
133 ¿DuamimiLEMMA: duamün
POS: V
ENG: want/need/intentend
SPA:
MORPH: duam-imi
business/need/intention-ind2s
()
pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
kankanLEMMA: kankan
POS: N
ENG: barbacue
SPA:
MORPH: kankan
barbacue
()
? — MaiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, eluenLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-en
give-ind2s-1s
(dar/entregar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kat'ünLEMMA: katrün
POS: N
ENG: slice
SPA: corte
MORPH: katr-(ü)n
cut-nmlz
(cortar)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
wüneLEMMA: wüne
POS: AJ
ENG:
SPA:
MORPH: wüne
first/front
(primer/adelante)
putukoayuLEMMA: pütun
POS: V
ENG: drink
SPA: beber
MORPH: pütu-ko-a-iyu
drink-water-fut-ind1d
(beber-agua)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
vasoLEMMA: fasu
POS: N
ENG: glass
SPA:
MORPH: fasu
glass
()
mansanaLEMMA: mansana
POS: N
ENG: apple
SPA: manzana
MORPH: mansana
apple
(manzana)
pəlkuLEMMA: pülku
POS: N
ENG: cider/wine
SPA: chicha/vino
MORPH: pülku
cider/wine
(chicha/vino)
.
¿Deseas un poco asado? — Sí, dame una tajada; pero primero beberemos un vaso manzana licor (chicha).
134 VauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
kochüLEMMA: kochü
POS: AJ
ENG: sweeet
SPA:
MORPH: kochü
sweet
()
poñiLEMMA: poñü
POS: N
ENG: potato
SPA: papa
MORPH: poñu
potato
(papa)
; kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
avüntenLEMMA: afünten
POS: AJ
ENG: stewed
SPA:
MORPH: afünten
stewed
()
poñiLEMMA: poñü
POS: N
ENG: potato
SPA: papa
MORPH: poñu
potato
(papa)
, kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
umitaLEMMA: umita
POS: N
ENG: humita(corn parcel)
SPA:
MORPH: umita
humita(corn parcel)
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Aquí hay dulce papa; también guisada papa, buenas pl. humitas también.
135 DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kəpa-iwelanLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: küpa-i-we-la-(ü)n
-eat-psist-neg-ind1s
(querer-comer)
. WedanLEMMA: wedan
POS: V
ENG: be bad/unwell/full
SPA:
MORPH: weda-(ü)n
bad-ind1s
(malo)
. — PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
iluLEMMA: ilu
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: i-lu
eat-svn
(comer)
t'okiukavunLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-(ü)w-ka-fu-(ü)n
seem-reflex-cont-bi-ind1s
(parecer)
.
Más no quiero comer más. Estoy lleno. — Poco comiendo me juzgaba.
136 ArolLEMMA: arol
POS: AV
ENG: soon
SPA: luego
MORPH: arol
soon
(luego)
amukilŋeLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-ki(l)-nge
go/walk-neg-imp2s
(ir)
. PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
veilekeʎeŋeLEMMA: feylen
POS: V
ENG: be thus
SPA: ser así
MORPH: fey-le-ke-lle-nge
-vb-habit-affirm-imp2s
()
; nüt'amkayayuLEMMA: nütramün
POS: V
ENG: tell/converse
SPA:
MORPH: nütram-ka-a-eyu
tell/converse-cont-fut-ind1s-2s
()
.
Luego no te vayas. Poco así quédate; conversaremos los dos.
137 WüdayuLEMMA: wüdan
POS: V
ENG: separate/split
SPA:
MORPH: wüda-yu
separate/split-ind1s-2s
()
maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, naiLEMMA: nay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: nay
friend
(amigo)
. KaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
peukaʎenLEMMA: pewün
POS: V
ENG: see eachother
SPA:
MORPH: pe-(u)w-ka-lle-(ü)n
see-reflex-cont-affirm-ind1s
(ver)
. KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
amuŋeLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-nge
go/walk-imp2s
(ir)
, maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
.
Separémonos pues, amigo. Otro día nos veremos. Bien anda, pues.
138 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
amuaimiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-imi
go/walk-fut-ind2s
(ir)
? — AmuyeavunLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-ye-a-fu-(ü)n
go/walk-carry-fut-bi-ind1s
(ir-llevar/cargar)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
elkunupuanLEMMA: elün
POS: V
ENG: place/set
SPA: poner/colocar
MORPH: el-künu-pu-a-(ü)n
place/set-palce/help-trloc-fut-ind1s
(poner/colocar-)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
¿Cuánto en caminarás? — Andar llevaría, pero bien hecho dejar llegaré una cosa.
139 PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
, akualeLEMMA: akun
POS: V
ENG: arrive
SPA: llegar acá
MORPH: aku-a-le
arrive-fut-subj3s
(llegar acá)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
küpayaiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-a-iy
come-fut-ind3
(venir)
, pepayaeneuLEMMA: pen
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: pe-pa-a-enew
see-cis-fut-ind3-1s
(ver)
.
Chico hombre, si llega ( fut.) el… vendrá, él vendrá a verme.
140 AküiLEMMA: akun
POS: V
ENG: arrive
SPA: llegar acá
MORPH: aku-iy
arrive-ind3
(llegar acá)
loŋkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
, ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
eŋnLEMMA: engün
POS: CP
ENG: with them
SPA:
MORPH: engün

()
. kompañKüpa-kompañaiLEMMA: kompañün
POS: V
ENG: accompany
SPA:
MORPH: küpa-kompañ-a-i
-accompany-fut-ind3
(querer-)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
nampəlkanLEMMA: ñampüllkan
POS: N
ENG: trip/travels
SPA:
MORPH: ñampüllka-(ü)n
-nmlz
()
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Llegó jefe, sus mocetones ellos con él. Quiere acompañarte ( fut.) tu viaje en.
141 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
pimiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-imi
say-ind2s
(decir)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Cuánto dices estos dos caballos por?
142 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pesoLEMMA: peso
POS: N
ENG: peso (currency)
SPA: peso (dinero)
MORPH: peso
peso (currency)
(peso (dinero))
nampəlkanLEMMA: ñampüllkan
POS: N
ENG: trip/travels
SPA:
MORPH: ñampüllka-(ü)n
-nmlz
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Un día un peso viaje en.
143 KəpalavimiLEMMA: küpalün
POS: V
ENG: cause to come
SPA:
MORPH: küpa-(ü)l-a-fi-imi
come-cause-fut-dir3-ind2s
(venir)
wüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
petuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
t'ipapanuLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-pa-no
exit/leave-cis-neg
(salir)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
Lo harás venir mañana todavía salir no venir sol.
144 DeumayanLEMMA: dewman
POS: V
ENG: build/make/complete
SPA: construir/hacer/preparar
MORPH: dewma-a-(ü)n
build/make/complete-fut-ind1s
(construir/hacer/preparar)
( vemanLEMMA: feyman
POS: V
ENG: do thus
SPA: hacer así
MORPH: feyma-(ü)n
do thus-ind1s
(hacer así)
) tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
pielLEMMA: piel
POS: N
ENG: saying
SPA: andar diciendo
MORPH: pi-el
say-nmlz
(decir)
, pat'onLEMMA: patron
POS: N
ENG: boss/landowner
SPA: patrón
MORPH: patron
boss/landowner
(patrón)
.
Ejecutaré (así haré) tu dicho, patrón.
145 ¿ChumŋeluLEMMA: chumngelu
POS: WH
ENG: why
SPA: por qué
MORPH: chumngelu
why
(por qué)
venten-maimiLEMMA: fentrenman
POS: V
ENG: be much/long time
SPA:
MORPH: fentren-(ñ)ma-imi
much-tr-ind2s
(mucho/demasiado)
? ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
mlepeimiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pe-imi
be-px-ind2s
(estar)
? Vent'eLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
prapaiLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: püra-pa-iy
rise/mount-cis-ind3
(levantar(se)/montar)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
¿Cómo siendo tanto [ día] vas? ¿Dónde estuviste? Mucho subir viene sol.
146 NielanLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-la-(ü)n
have-neg-ind1s
(tener)
rulmenLEMMA: rulmen
POS: N
ENG: fault/mistake
SPA:
MORPH: rulmen
fault/mistake
()
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
. KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
namiLEMMA: ñamün
POS: V
ENG: be lost
SPA: perderse
MORPH: ñam-iy
-ind3
()
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
t'aviyaLEMMA: trafuya
POS: AV
ENG: last night
SPA: anoche
MORPH: trafuya
last night
(anoche)
.
No tengo falta, señor. Un caballo se perdió noche anoche.
147 KintukenLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-ke-(ü)n
look for-habit-ind1s
()
. AldünLEMMA: al'ün
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: al'ü-(ü)n
much-nmlz
(mucho/demasiado)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
petuvinLEMMA: petun
POS: V
ENG: see again
SPA:
MORPH: pe-tu-fi-(ü)n
see-rest-dir3-ind1s
(ver)
mawidaLEMMA: mawida
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawida
woodland/wilderness
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
He buscado. Mucho con después volví a verlo montaña en.
148 DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
pikilmiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-ki(l)-(ü)lmi
say-neg-subj2s
(decir)
. ChiʎalenLEMMA: chillan
POS: N
ENG: saddle
SPA: silla de montar
MORPH: chilla-(l)el-ind2s-1s
saddle-appl
(silla de montar)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
, chechəmavimiLEMMA: chechümün
POS: V
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm-a-fi-imi
load-fut-dir3-ind2s
(cargar)
kaŋeluLEMMA: kangelu
POS: N
ENG: being another
SPA:
MORPH: ka-nge-lu
other/also-vb-svn
(otro/también)
.
Más no digas. Ensíllame caballo, cargarás otro siendo.
149 SintaLEMMA: sinta
POS: N
ENG: ribbon
SPA:
MORPH: sinta
ribbon
()
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kəltoleiLEMMA: kültolen
POS: V
ENG: be loose
SPA:
MORPH: külto-le-iy
loose-vb-ind3
()
; küviviŋeLEMMA: küfün
POS: V
ENG: squeeze/tighten
SPA:
MORPH: küfü-fi-nge
squeeze/tighten-dir3-imp2s
()
. — KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
t'ariviŋeLEMMA: trarin
POS: V
ENG: tie
SPA: lazar
MORPH: trari-fi-nge
tie-dir3-imp2s
(lazar)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
sakoLEMMA: sako
POS: N
ENG: sack
SPA: saco
MORPH: sako
sack
(saco)
( kortalLEMMA: kortal
POS: N
ENG: sack
SPA: saco
MORPH: kortal
sack
(saco)
), üt'üv naqlayaiLEMMA: ütrüfün
POS: V
ENG: throw
SPA: lanzar/tirar algo
MORPH: ütrüf-nag-la-a-iy
throw-down-neg-fut-ind3
(lanzar/tirar algo-)
Cinta muy floja está; apriétala. — Bien amarralo este saco ( costal), de golpe no bajará.
150 ItipuLEMMA: itipu
POS: N
ENG: stirrups
SPA:
MORPH: itipu
stirrips
()
pichikeiLEMMA: pichin
POS: V
ENG: be small/young
SPA:
MORPH: pichi-ke-iy
small/young-habit-ind3
()
, neweLEMMA: newe
POS: AV
ENG: not much
SPA:
MORPH: newe
not much
()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
aldüLEMMA: al'ü
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: al'ü
much
(mucho/demasiado)
t'apelveLEMMA: trapelün
POS: V
ENG: tie up
SPA:
MORPH: trapel-fi-ngee
tie up-dir3-imp2s
()
. — ¿NomŋeiLEMMA: ñomŋen
POS: V
ENG: be tame
SPA:
MORPH: ñom-nge-iy
tame-vb-ind3
(manso/doméstico)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
, ñaiyuŋeiLEMMA: ñaiyunngen
POS: V
ENG: be ticklish
SPA:
MORPH: ñaiyu-nge-iy
tickle-vb-ind3
()
?
Estribo chico está, más chico mucho átalo. — ¿Manso es este caballo, cosquilloso es?
151 nielenLEMMA: nün
POS:
ENG:
SPA:
MORPH: nü-nie-(l)el-(ü)n
grab/get-have-appl-ind1s
(agarrar-tener)
wit'antukuüLEMMA: witrantükuwe
POS: N
ENG: reins
SPA: rienda
MORPH: witra-(ü)n-tüku-we
-nmlz-place/sow-inst
(-)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, prayanLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: püra-a-(ü)n
rise/mount-fut-ind1s
(levantar(se)/montar)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
. T'apeleLEMMA: trapelün
POS: V
ENG: tie up
SPA:
MORPH: trapel-le
tie up-subj3s
()
kümeLEMMA: küme
POS: AV
ENG: well
SPA: pues
MORPH: küme
good
(bueno)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
chechümLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
>; ʎochoiLEMMA: llochon
POS: V
ENG: loosen
SPA:
MORPH: llocho-iy
loose-ind3
()
( kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
rupaiLEMMA: rupan
POS: V
ENG: pass
SPA: pasar
MORPH: rupa-iy
pass-ind3
(pasar)
).
Agarrado tenme rienda con, montaré yo. Amarra bien esta carga; se resbala ( uno hacia pasar viene).
152 DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
vaneiLEMMA: fanen
POS: V
ENG: weigh
SPA:
MORPH: fane-iy
weigh-ind3
()
wele-pleLEMMA: wele-püle
POS: CN
ENG: left side
SPA:
MORPH: wele-püle
left-side/place
(-lugar/direción)
. TukuviŋeLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-fi-nge
place/sow-dir3-imp2s
()
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
palaLEMMA: pala
POS: N
ENG: spade
SPA:
MORPH: pala
spade
()
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
tokiLEMMA: toki
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: toki
axe
(hacha)
.
Más pesado está izquierda hacia. Ponlo aquí hacia pala con el hacha.
153 ¿ChuchiLEMMA: chuchi
POS: WH
ENG: which
SPA:
MORPH: chuchi
which
()
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
amuayiñLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-(iy)iñ
go/walk-fut-ind1p
(ir)
? — ¿Man-pleLEMMA: man-püle
POS: NC
ENG: right hand
SPA:
MORPH: man-püle
right-side/place
(-lugar/direción)
amuayiñLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-(iy)iñ
go/walk-fut-ind1p
(ir)
?
¿Cuál hacia iremos? — ¿Derecha hacia iremos?
154 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
norpuayiñLEMMA: norün
POS: V
ENG: be straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pu-a-(iy)iñ
straight-trloc-fut-ind1p
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; prapuayiñLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: püra-pu-a-(iy)iñ
rise/mount-trloc-fut-ind1p
(levantar(se)/montar)
tiyechiLEMMA: tüyechi
POS: DP
ENG: that there
SPA:
MORPH: tüyechi
that there
()
winkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Ese después al otro lado pasaremos río en; subir llegaremos ese allá cerro en.
155 ¿aldütuiLEMMA: al'ütun
POS: V
ENG: be much
SPA: ser mucho
MORPH: al'ü-tu-iy
much-vb-ind3
(mucho/demasiado)
pranLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: püra-(ü)n
rise/mount-inf
(levantar(se)/montar)
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? — ¿ChumleiLEMMA: chumlen
POS: V
ENG: be how
SPA:
MORPH: chum-le-iy
how-vb-ind3
(cómo)
tvichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
?
¿Mucho es subir de? — ¿Cómo está ese camino?
156 RüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kurantuŋeiLEMMA: kurantuŋen
POS: V
ENG: be rocky
SPA:
MORPH: kura-(e)ntu-nge-iy
stone/rock-gr-vb-ind3
(piedra/roca)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
metteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
wit'alelaiLEMMA: witrale
POS: V
ENG: be steep/uphill
SPA:
MORPH: witra-le-la-iy
stand/pull along-vb-neg-ind3
()
.
Camino mucho pedregal es, pero mucho levantando no está.
157 WuneviŋeLEMMA: wünen
POS: V
ENG: be first/at the front
SPA:
MORPH: wüne-fi-nge
first/front-dir3-imp2s
(primer/adelante)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
: incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
inaleanLEMMA: inalen
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ina-le-a-(ü)n
near-vb-fut-ind1s
(cerca)
.
Adelántala esa carga, yo siguiendo estaré.
158 ¿Vent'ekeiLEMMA: fentren
POS: V
ENG: be much
SPA: ser mucho
MORPH: fentren-ke-iy
much-habit-ind3
(mucho/demasiado)
chamLEMMA: cham
POS: IDP
ENG:
SPA:
MORPH: cham
perhaps
(acaso)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
? — Put'aLEMMA: pütra
POS: N
ENG: belly
SPA: vientre
MORPH: pütra
belly
(vientre)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
rumepulaiLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-pu-la-iy
pass through-trloc-neg-ind3
()
.
¿Mucho está acaso agua?— Barriga caballo a pasar no alcanza.
159 ¿Wit'üŋeiLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-nge-iy
stand/pull along-vb-ind3
()
chamLEMMA: cham
POS: IDP
ENG:
SPA:
MORPH: cham
perhaps
(acaso)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
? — VauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
wit'ü-ŋelaiLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-nge-la-iy
stand/pull along-vb-neg-ind3
()
, doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
munaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
wit'üŋeiLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-nge-iy
stand/pull along-vb-ind3
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
ñilaweLEMMA: ngilawe
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: ngila-we
wade-inst
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. PichinLEMMA: pichin
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
.
¿Correntoso es acaso río? — Aquí hacía corriente no es, más mucho corriente es este vado en. Poca agua solo hay.
160 WechunpayiñLEMMA: wechun
POS: V
ENG: reach the summit/top
SPA:
MORPH: wechu-(ü)n-pa-(iy)iñ
summit-nmlz-cis-ind1p
()
( wedpayiñLEMMA: wechun
POS: V
ENG: reach the summit/top
SPA:
MORPH: wechu-pa-(iy)iñ
summit-cis-ind1p
()
) winkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
inaayiñLEMMA: inan
POS: V
ENG: follow
SPA: seguir
MORPH: ina-ya-(iy)iñ
near-fut-ind1p
(cerca)
reLEMMA: re
POS: AV
ENG: only/solely/purely/truly
SPA:
MORPH: re
only/solely/purely/truly
()
lelvunLEMMA: lelfün
POS: N
ENG: field/plain
SPA: campo/planicie
MORPH: lelfün
field/plain
(campo/planicie)
; veiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
naqpuayiñLEMMA: nagün
POS: V
ENG: descend
SPA: bajar
MORPH: nag-pu-a-(iy)iñ
down-trloc-fut-ind1p
()
.
Cumbre venimos (cumbre venimos) cerro en; aquí seguiremos solo llanura; eso después bajar llegaremos.
161 VauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
wüdaiLEMMA: wüdan
POS: V
ENG: separate/split
SPA:
MORPH: wüda-iy
separate/split-ind3
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. — ¿ChuchiLEMMA: chuchi
POS: WH
ENG: which
SPA:
MORPH: chuchi
which
()
inayayiñLEMMA: inan
POS: V
ENG: follow
SPA: seguir
MORPH: ina-a-(iy)iñ
near-fut-ind1p
(cerca)
?
Aquí se separa este camino dos en. — ¿Cuál seguiremos?
162 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
Man-pleLEMMA: man-püle
POS: NC
ENG: right hand
SPA:
MORPH: man-püle
right-side/place
(-lugar/direción)
mlechiLEMMA: mülechi
POS: AJ
ENG: being
SPA: estando
MORPH: müle-chi
be-ajvz
(estar)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
aldüLEMMA: al'ü
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: al'ü
much
(mucho/demasiado)
rupaiLEMMA: rupan
POS: V
ENG: pass
SPA: pasar
MORPH: rupa-iy
pass-ind3
(pasar)
, doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
miaukeluLEMMA: miawün
POS: N
ENG: wandering
SPA:
MORPH: miaw-ke-lu
wander-habit-svn
(andar)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
.
Este derecho hacia siendo camino más mucho pasar viene, más caminando siempre lo juzgo.
163 Wele-pleLEMMA: wele-püle
POS: CN
ENG: left side
SPA:
MORPH: wele-püle
left-side/place
(-lugar/direción)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeluLEMMA: kümelu
POS: N
ENG: being good
SPA: estar bien
MORPH: küme-lu
good-svn
(bueno)
t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
. TiyeLEMMA: tüye
POS: DP
ENG: that there
SPA:
MORPH: tüye
that there
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
mlenLEMMA: mülen
POS: N
ENG: being
SPA: estando
MORPH: müle-(ü)n
be-nmlz
(estar)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
; müt'ümviŋeLEMMA: mütrümün
POS: V
ENG: call
SPA: llamar
MORPH: mütrüm-fi-nge
call-dir3-imp2s
(llamar)
.
Izquierda hacia más bueno siendo lo juzgo. Allí su estar chico hombre; llámalo.
164 AʎkulanLEMMA: allkün
POS: V
ENG: hear
SPA: escuchar
MORPH: allkü-la-(ü)n
hear-neg-ind1s
(escuchar)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
. EyeLEMMA: eyew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
naq-pleLEMMA: nag-püle
POS: CN
ENG: below
SPA: abajo/hacia abajo
MORPH: nag-püle
down-side/place
(-lugar/direción)
küpaiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-iy
come-ind3
(venir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
domoLEMMA: domo
POS: N
ENG: woman
SPA: mujer
MORPH: domo
woman
(mujer)
; ramtuviŋeLEMMA: ramtun
POS: V
ENG: ask
SPA: preguntar
MORPH: ramtu-fi-nge
ask-dir3-imp2s
(preguntar)
.
No me oye, señor. Allá bajo hacia viene una mujer; pregúntale.
165 ¡ALEMMA: a
POS: IJ
ENG: hey there!
SPA:
MORPH: a
hey there!
()
, domoLEMMA: domo
POS: N
ENG: woman
SPA: mujer
MORPH: domo
woman
(mujer)
! ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
amuiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iy
go/walk-ind3
(ir)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
? — TaLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
amuiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iy
go/walk-ind3
(ir)
ket'anLEMMA: ketran
POS: N
ENG: field/crop
SPA: campo/cosecha
MORPH: ketran
field/crop
(campo/cosecha)
kachiʎaLEMMA: kachilla
POS: N
ENG: wheat
SPA: trigo
MORPH: kachilla
wheat
(trigo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
lomaLEMMA: loma
POS: N
ENG: hill
SPA:
MORPH: loma
hill
()
.
¡Ah, mujer! ¿Dónde va este camino? — El este va siembra trigo a en loma.
166 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
kaŋeluLEMMA: kangelu
POS: N
ENG: being another
SPA:
MORPH: ka-nge-lu
other/also-vb-svn
(otro/también)
amuiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iy
go/walk-ind3
(ir)
TaiqenLEMMA: traygen
POS: NP
ENG: Traiguen
SPA:
MORPH: Traygen
Traiguen
()
, inaLEMMA: ina
POS: AV
ENG: near
SPA: cerca
MORPH: ina
near
(cerca)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
rumeiLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-iy
pass through-ind3
()
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
; avkintuvilmiLEMMA: afkintun
POS: V
ENG: look for in the distance
SPA:
MORPH: af-kintu-fi-(ü)lmi
-look for-dir3-subj2s
(-)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
, peavimiLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-a-fi-imi
see-fut-dir3-ind2s
(ver)
.
Este otro siendo va Traiguen, seguido casa pasar va ese camino; si miras con cuidado (?) otra tierra (= lejos), lo verás.
167 ¿NamnLEMMA: ñamün
POS: N
ENG: being lost
SPA:
MORPH: ñam-(ü)n
lose-nmlz
()
ŋelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
chamLEMMA: cham
POS: IDP
ENG:
SPA:
MORPH: cham
perhaps
(acaso)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
? — VemənLEMMA: feymün
POS: V
ENG: be thus
SPA: ser así
MORPH: fem-(ü)n
thus-inf
(así)
ŋelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
. Vuri-pleLEMMA: furi-püle
POS: CN
ENG: back side
SPA:
MORPH: furi-püle
back-side/place
(espalda-lugar/direción)
winkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
wüñoiLEMMA: wüño
POS: N
ENG: return
SPA: volver
MORPH: wuño-iy
return-ind3
(volver)
Man-pleLEMMA: man-püle
POS: NC
ENG: right hand
SPA:
MORPH: man-püle
right-side/place
(-lugar/direción)
.
Perderse no es acaso ese camino? — Así ser no es, señor. Espalda hacia cerro se vuelve derecha hacia.
168 ¿NorpuanLEMMA: norün
POS: V
ENG: be straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pu-a-(ü)n
straight-trloc-fut-ind1s
()
chiLEMMA: chi
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: chi
-DA
(DA)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
? — MaiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
kəpaliLEMMA: küpalün
POS: V
ENG: cause to come
SPA:
MORPH: küpa-(ü)l-iy
come-cause
(venir)
pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
. MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
iyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
; eluaimeuLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-a-eymew
give-fut
(dar/entregar)
cheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your
SPA: su
MORPH: mi

()
rumeamLEMMA: rumeam
POS: V
ENG: for passing through
SPA:
MORPH: rume-am
pass through-purp
()
.
¿Cruzaré es acaso un río? — Sí, pero hace venir poca agua. Hay gente allá te darán ellos donde tu para ir a pasar ( fut.)
169 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
puanLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-a-(ü)n
inside-fut-ind1s
(adentro)
VitoriaLEMMA: vitoria
POS: NP
ENG: Victoria
SPA:
MORPH: vitoria
Victoria
()
? — ¿PetuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
aldüLEMMA: al'ü
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: al'ü
much
(mucho/demasiado)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mapu leiLEMMA: mapulen
POS: V
ENG: be distant
SPA:
MORPH: mapu-le-iy
land/earth-vb-ind3
(país/tierra)
chamLEMMA: cham
POS: IDP
ENG:
SPA:
MORPH: cham
perhaps
(acaso)
?
¿Cuánto en es llegaré Victoria? — ¿Todavía mucha otra tierra está acaso?
170 NochiLEMMA: ñochi
POS: AV
ENG: slowly
SPA: despacio
MORPH: ñochi
slowly
(despacio)
amulmuLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-(ü)lmu
go/walk-subj2d
(ir)
puaimuLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-a-iymu
inside-fut-ind2d
(adentro)
epeLEMMA: epe
POS: AV
ENG: almost
SPA: casi
MORPH: epe
almost
(casi)
konLEMMA: kon
POS: N
ENG: entering
SPA:
MORPH: kon
enter
(entrar)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
Despacio si camináis los dos llegareis los dos casi entrar sol.
171 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
chamLEMMA: cham
POS: IDP
ENG:
SPA:
MORPH: cham
perhaps
(acaso)
umantuamLEMMA: umawtuam
POS: V
ENG: for sleeping/lodging
SPA:
MORPH: umaw-tu-am
lodge/sleep-vb-purp
()
eyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
? ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
məŋelLEMMA: müngel
POS: AV
ENG: especially/precisely
SPA:
MORPH: müngel
especially/precisely
()
rumayayiñLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-a-(iy)iñ
pass through-fut-ind1p
()
?
¿Hay acaso para alojar ( fut.) allá? ¿Qué casa en siendo iremos a pasar?
172 ŊelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
winkaLEMMA: wingka
POS: N
ENG: non-Mapuche
SPA: no-mapuche
MORPH: wingka
non-Mapuche
(no-mapuche)
eyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
loŋkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
; məlekayiñLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-ke-a-(iy)iñ
be-habit-fut-ind1p
(estar)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
.
No hay mucho extranjero allá; pero el jefe yo mi amigo; quedaremos su en casa.
173 TukumekilŋeLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-me-ki(l)-nge
place/sow-and-neg-imp2s
()
pot'esoLEMMA: potreso
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: potreso
pasture
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
. tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
inavəlLEMMA: inafül
POS: AV
ENG: near/beside
SPA:
MORPH: inafül
near/beside
()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
melekapeLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-ka-pe
be-cont-imp3s
(estar)
; eluviŋeLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-fi-nge
give-dir3-imp2s
(dar/entregar)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
kachüLEMMA: kachu
POS: N
ENG: grass
SPA: pasto
MORPH: kachu
grass
(pasto)
.
Poner no vayas potrero en caballo. Acá por cerca casa que quede; dales también un poco pasto.
174 AmuŋeLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-nge
go/walk-imp2s
(ir)
, pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
ŋiʎameŋeLEMMA: ngillan
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ngilla-me-nge
buy/trade-and-imp2s
()
waLEMMA: wa
POS: N
ENG: corn/maize
SPA: maíz
MORPH: wa
corn/maize
(maíz)
. — AʎküŋeLEMMA: allkütun
POS: V
ENG: listen
SPA: escuchar
MORPH: allkü-tu-nge
hear-rest-imp2s
(escuchar)
, komadreLEMMA: komadre
POS: N
ENG: close friend (female)
SPA:
MORPH: komadre
close friend (female)
()
, ¿nieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
kuramLEMMA: kuram
POS: N
ENG: egg
SPA: huevo
MORPH: kuram
egg
(huevo)
?
Camina, un poco comprar ve maíz. — Oye, comadre, ¿tienes unos pl. huevos?
175 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
iloLEMMA: ilo
POS: N
ENG: meat
SPA: carne
MORPH: ilo
meat
(carne)
? AŋimLEMMA: angim
POS: N
ENG: dried meat
SPA:
MORPH: angim
dried meat
()
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
nieLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie
have
(tener)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kümeiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-iy
good-ind3
(bueno)
; kizhuLEMMA: kidu
POS: AV
ENG: alone/self
SPA: solo
MORPH: kidu
alone/self
(solo)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
deumavinLEMMA: dewman
POS: V
ENG: build/make/complete
SPA: construir/hacer/preparar
MORPH: dewma-fi-(ü)n
build/make/complete-dir3-ind1s
(construir/hacer/preparar)
.
¿Hay carne? [Carne] seca solo tenemos; pero muy bueno es; sola yo la hice.
176 DeumalmuyuLEMMA: dewmalün
POS: V
ENG: cause to build/make/complete
SPA:
MORPH: dewma-(ü)l-muyu
build/make/complete-cause-ind2-1d
(construir/hacer/preparar)
aŋimLEMMA: angim
POS: N
ENG: dried meat
SPA:
MORPH: angim
dried meat
()
korüLEMMA: korü
POS: N
ENG: soup
SPA: sopa
MORPH: korü
soup
(sopa)
, sevoʎaLEMMA: sefolla
POS: N
ENG: onion
SPA:
MORPH: sefolla
onion
()
anLEMMA: an
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: an

()
məlepeLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pe
be-imp3s
(estar)
; tukulelviŋeLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-(l)el-fi-nge
place/sow-appl-dir3-imp2s
()
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
poñiLEMMA: poñü
POS: N
ENG: potato
SPA: papa
MORPH: poñu
potato
(papa)
.
Preparadnos a los dos charqui caldo, cebolla acaso que esté; puesto déjale más papas.
177 AvümelmuyuLEMMA: afümün
POS: V
ENG: stew
SPA:
MORPH: afüm-(l)el-muyu
stew-appl-ind2-1d
()
kechuLEMMA: kechu
POS: NUM
ENG: five
SPA: cinco
MORPH: kechu
five
(cinco)
weLEMMA: we
POS: AJ
ENG: new/fresh
SPA:
MORPH: we
new/fresh
()
kuramLEMMA: kuram
POS: N
ENG: egg
SPA: huevo
MORPH: kuram
egg
(huevo)
. VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
piviŋeLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-fi-nge
say-dir3-imp2s
(decir)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
ñaweLEMMA: ñawe
POS: N
ENG: daughter (of a man)
SPA: hija (de un hombre)
MORPH: ñawe
daughter (of a man)
(hija (de un hombre))
: "küpalkilpeLEMMA: küpalün
POS: V
ENG: cause to come
SPA:
MORPH: küpa-(ü)l-kil-pe
come-cause-neg-imp3s
(venir)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
mettaweLEMMA: metawe
POS: N
ENG: jug
SPA: jarro de greda
MORPH: metawe
jug
(jarro de greda)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
".
Cocido déjanos a los dos cinco frescos huevos. Eso dile tu hija: que no traiga agua cántaro en.
178 T'apelelenLEMMA: trapelün
POS: V
ENG: tie up
SPA:
MORPH: trapel-(l)el-en
tie up-appl-ind2s-1s
()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
, tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
amunuamLEMMA: amuam
POS: V
ENG: for going/walking
SPA:
MORPH: amu-no-am
go/walk-neg-purp
(ir)
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Amarrado déjame caballo, su para no irse noche en.
179 NielaimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-la-imi
have-neg-ind2s
(tener)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
achawaʎLEMMA: achawall
POS: N
ENG: hen
SPA: gallina
MORPH: achawall
hen
(gallina)
, papaiLEMMA: papay
POS: N
ENG: mother/elder (female)
SPA: madre/anciana
MORPH: papay
mother/elder (female)
(madre/anciana)
; eluavenLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-a-fi-en
give-fut-dir3-ind2s-1s
(dar/entregar)
ŋiʎayavunLEMMA: ngillan
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ngilla-a-fu-(ü)n
buy/trade-fut-bi-ind1s
()
. — MaiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
, vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
achawaʎLEMMA: achawall
POS: N
ENG: hen
SPA: gallina
MORPH: achawall
hen
(gallina)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
achawaʎLEMMA: achawall
POS: N
ENG: hen
SPA: gallina
MORPH: achawall
hen
(gallina)
.
No tienes chica gallina, mamita; me darías compraría. — Sí, señor, aquí hay dos chicas gallinas, otra una gallina.
180 ¿ChumtenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
pimiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-imi
say-ind2s
(decir)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
achawaʎLEMMA: achawall
POS: N
ENG: hen
SPA: gallina
MORPH: achawall
hen
(gallina)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? — KülaLEMMA: küla
POS: NUM
ENG: three
SPA: tres
MORPH: küla
three
(tres)
chauchaLEMMA: chawcha
POS: N
ENG: chaucha (currency)
SPA:
MORPH: chawcha
chaucha (currency)
()
.
¿Cuánto dices esta gallina por? — Tres chauchas.
181 ElueyuLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-eyu
give-ind1s-2s
(dar/entregar)
meliLEMMA: meli
POS: NUM
ENG: four
SPA: cuatro
MORPH: meli
four
(cuatro)
realLEMMA: real
POS: N
ENG: real (currency)
SPA:
MORPH: real
real (currency)
()
. — YaLEMMA: ya
POS: IJ
ENG: okay
SPA:
MORPH: ya
okay
()
, maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
, yeviŋeLEMMA: yen
POS: V
ENG: carry
SPA: llevar/cargar
MORPH: ye-fi-nge
carry-dir3-imp2s
(llevar/cargar)
. LaŋəmelenLEMMA: l'angümün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: l'a-(ü)m-(l)el-en
die-cause-appl-ind2s-1s
(morir)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
achawaʎLEMMA: achawall
POS: N
ENG: hen
SPA: gallina
MORPH: achawall
hen
(gallina)
matukelLEMMA: matukel
POS: AV
ENG: quickly
SPA: rápidamente
MORPH: matukel
quickly
(rápidamente)
.
Te daré cuatro reales. — Bueno, sí, señor, llévalo. Mátame mi gallina ligero.
182 DeumalaenLEMMA: dewmalün
POS: V
ENG: cause to build/make/complete
SPA:
MORPH: dewma-(ü)l-a-en
build/make/complete-cause-fut-ind2s-1s
(construir/hacer/preparar)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
achawaʎLEMMA: achawall
POS: N
ENG: hen
SPA: gallina
MORPH: achawall
hen
(gallina)
korüLEMMA: korü
POS: N
ENG: soup
SPA: sopa
MORPH: korü
soup
(sopa)
wüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
liwenLEMMA: liwen
POS: N
ENG: morning/daybreak
SPA: mañana/amanecer
MORPH: liwen
morning/daybreak
(mañana/amanecer)
. IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
put'aLEMMA: pütra
POS: N
ENG: belly
SPA: vientre
MORPH: pütra
belly
(vientre)
kut'aniLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-iy
illness-ind3
()
.
Me prepararás la gallina caldo mañana en alba. Yo mi barriga está enferma.
183 Pepi-ilanLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: pepi-i-la-(ü)n
-eat-neg-ind1s
(poder-comer)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
aŋümLEMMA: angim
POS: N
ENG: dried meat
SPA:
MORPH: angim
dried meat
()
korüLEMMA: korü
POS: N
ENG: soup
SPA: sopa
MORPH: korü
soup
(sopa)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
veiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
aukaLEMMA: awka
POS: N
ENG: mare
SPA: yegua
MORPH: awka
mare
(yegua)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
iloLEMMA: ilo
POS: N
ENG: meat
SPA: carne
MORPH: ilo
meat
(carne)
. TukukilŋeLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-ki(l)-nge
place/sow-neg-imp2s
()
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
t'apiLEMMA: trapi
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: trapi
chilli
()
.
No puedo comer el charqui caldo, también esa yegua su carne. No pongas mucho ají.
184 ¿Pepi-takulavimiLEMMA: takun
POS: V
ENG: cover
SPA: tapar
MORPH: pepi-taku-la-fi-imi
-cover-neg-dir3-ind2s
(poder-tapar)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
wikürLEMMA: wikür
POS: N
ENG: tear/crack
SPA:
MORPH: wikür
broken
()
chokovLEMMA: chokof
POS: N
ENG: corner/nook (of a house)
SPA:
MORPH: chokof
corner/nook (of a house)
()
- meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
KonpaiLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-pa-iy
enter-cis-ind3
(entrar)
krüvLEMMA: kürüf
POS: N
ENG: wind
SPA:
MORPH: kürüf
wind
()
.
¿No puedes taparlo esta rotura pared en? Mucho entrar viene viento.
185 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
takuavinLEMMA: takun
POS: V
ENG: cover
SPA: tapar
MORPH: taku-a-fi-(ü)n
cover-fut-dir3-ind1s
(tapar)
künaLEMMA: küna
POS: N
ENG: straw
SPA:
MORPH: küna
straw
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
pulaiLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-la-iy
inside-neg-ind3
(adentro)
. DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kəpapelaenLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-pe-(ü)l-a-en
come-px-cause-fut-ind2s-1s
(venir)
.
Yo la taparé paja con; pero ésta aquí no alcanza. Más me harás venir.
186 WüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
liwenLEMMA: liwen
POS: N
ENG: morning/daybreak
SPA: mañana/amanecer
MORPH: liwen
morning/daybreak
(mañana/amanecer)
küpalelaenLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(l)el-a-en
come-appl-fut-ind2s-1s
(venir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
chaʎaLEMMA: challa
POS: N
ENG: pot
SPA: olla
MORPH: challa
pot
(olla)
eñumLEMMA: eñum
POS: AJ
ENG: warm
SPA:
MORPH: eñüm
warm
()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
. — VemanLEMMA: feymün
POS: V
ENG: be thus
SPA: ser así
MORPH: feymew-a-(ü)n
thus-fut-ind1s
(así)
.
Mañana en alba venir me harás una olla caliente agua. — Así haré.
187 ¿KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
iiLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: i-iy
eat-ind3
(comer)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
kuʎinLEMMA: kulliñ
POS: N
ENG: cattle/animals/pay
SPA:
MORPH: kulliñ
cattle/animals/pay
()
? — ŊelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kachüLEMMA: kachu
POS: N
ENG: grass
SPA: pasto
MORPH: kachu
grass
(pasto)
; pulaiLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-la-iy
inside-neg-ind3
(adentro)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
.
¿Todo bien comió ese animal? — No hubo mucho pasto; no alcanzó agua.
188 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
weraiLEMMA: weran
POS: V
ENG: be injured
SPA:
MORPH: wera-iy
be injured-ind3
()
. ChumaviLEMMA: chumün
POS: V
ENG: be how
SPA:
MORPH: chum-a-fi-(iy)iñ
how-fut-dir3-ind1p
(cómo)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
weranuamLEMMA: werayam
POS: V
ENG: for being injured
SPA:
MORPH: wera-no-am
be injured-neg-purp
()
.
Esta [ bestia de] carga lastimada está. ¿Cómo le haremos su más malo no (ser) para.
189 TukulelaviLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-(l)el-a-fi-(iy)iñ
place/sow-appl-fut-dir3-ind1p
()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
ŋünkünLEMMA: ngüñkün
POS: AJ
ENG: tanned
SPA:
MORPH: ngüñkü-(ü)n
tan-nmlz
()
t'əlkiLEMMA: trülke
POS: N
ENG: hide
SPA: esconder
MORPH: trülke
hide
(esconder)
ovichaLEMMA: ofida
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: ofida
sheep
(oveja)
. RamtuviŋeLEMMA: ramtun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ramtu-fi-nge
ask-dir3-imp2s
(preguntar)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
kolonoLEMMA: kolono
POS: N
ENG: settler
SPA:
MORPH: kolono
settler
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-inf
(tener)
t'əlkiLEMMA: trülke
POS: N
ENG: hide
SPA: esconder
MORPH: trülke
hide
(esconder)
.
Puestos le dejaremos unos pl. refregados cueros oveja. Pregúntale el colono su tener cuero.
190 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
nieiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iy
have-ind3
(tener)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
"kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
t'əlkiLEMMA: trülke
POS: N
ENG: hide
SPA: esconder
MORPH: trülke
hide
(esconder)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
pesoLEMMA: peso
POS: N
ENG: peso (currency)
SPA: peso (dinero)
MORPH: peso
peso (currency)
(peso (dinero))
valeLEMMA: vale
POS: V
ENG: it is worth
SPA:
MORPH: vale
be worth
()
"piLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi
say-ind3
(decir)
. — VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
piavimiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-a-fi-imi
say-fut-dir3-ind2s
(decir)
"kechuLEMMA: kechu
POS: NUM
ENG: five
SPA: cinco
MORPH: kechu
five
(cinco)
təlkiLEMMA: trülke
POS: N
ENG: hide
SPA: esconder
MORPH: trülke
hide
(esconder)
külaLEMMA: küla
POS: NUM
ENG: three
SPA: tres
MORPH: küla
three
(tres)
pesoLEMMA: peso
POS: N
ENG: peso (currency)
SPA: peso (dinero)
MORPH: peso
peso (currency)
(peso (dinero))
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
", piavimiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-a-fi-imi
say-fut-dir3-ind2s
(decir)
.
Unos pl. tiene, pero "uno siempre cuero uno siempre peso vale"dice. — Eso le dirás "cinco cueros tres pesos solo", le dirás.
191 ¿DeulaiLEMMA: dewün
POS: V
ENG: finish
SPA: acabar
MORPH: dew-la-iy
end-neg-ind3
(fin)
korüLEMMA: korü
POS: N
ENG: soup
SPA: sopa
MORPH: korü
soup
(sopa)
, papaiLEMMA: papay
POS: N
ENG: mother/elder (female)
SPA: madre/anciana
MORPH: papay
mother/elder (female)
(madre/anciana)
?— MüchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
, pat'onsitoLEMMA: patronsito
POS: N
ENG: little master/landowner
SPA:
MORPH: patronsito
little master/landowner
()
.
¿No está concluido caldo, mamita? — Luego, patroncito.
192 Entu-tapuviŋeLEMMA: nentun
POS: V
ENG: remove
SPA: sacar
MORPH: nentu-tapu-fi-nge
remove-lid-dir3-imp2s
(sacar-)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
chaʎaLEMMA: challa
POS: N
ENG: pot
SPA: olla
MORPH: challa
pot
(olla)
chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
mlenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(ü)n
be-ind1s
(estar)
leliwülanLEMMA: leliwülün
POS: V
ENG: look over
SPA:
MORPH: leli-(u)w-(ü)l-a-(ü)n
look-reflex-cause-fut-ind1s
(mirar)
.
Destápala esa olla que su estar miraré.
193 MatukilŋeLEMMA: matukelün
POS: V
ENG: hurry
SPA: apurarse
MORPH: matukel-nge
quick-imp2s
()
; mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
antuŋeiLEMMA: antüngen
POS: V
ENG: be sunny
SPA:
MORPH: antü-nge-iy
day/sun-vb-ind3
(día/sol)
deumanLEMMA: dewman
POS: V
ENG: build/make/complete
SPA: construir/hacer/preparar
MORPH: dewma-(ü)n
build/make/complete-inf
(construir/hacer/preparar)
amuayiñLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-(iy)iñ
go/walk-fut-ind1p
(ir)
muchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
.
Apúrate; mucho mucho sol ya, caminaremos luego no más.
194 ¿ChumtenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
valiLEMMA: falin
POS: V
ENG: be worth
SPA:
MORPH: fali
be worth-ind3
()
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kawituLEMMA: kawitu
POS: N
ENG: bed
SPA: cama
MORPH: kawitu
bed
(cama)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
umayamLEMMA: umawyam
POS: V
ENG: for sleeping
SPA:
MORPH: umaw-am
sleep-purp
(dormir)
? — KimlanLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-(ü)n
know-neg-ind1s
(saber/conocer)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
chumtenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
valinLEMMA: falin
POS: V
ENG: be worth
SPA:
MORPH: fali-(ü)n
be worth-inf
()
kachuLEMMA: kachu
POS: N
ENG: grass
SPA: pasto
MORPH: kachu
grass
(pasto)
eimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
nieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
.
¿Cuánto vale tu catre mi dormir para? — No sé su cuánto valer pasto tú tuviste.
195 RamtuavinLEMMA: ramtun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ramtu-a-fi-(ü)n
ask-fut-dir3-ind1s
(preguntar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
vuchaLEMMA: fücha
POS: N
ENG: elder/old man/husband
SPA: anciano/marido
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
.— YaLEMMA: ya
POS: IJ
ENG: okay
SPA:
MORPH: ya
okay
()
, maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
; müt'ümelenLEMMA: mütrümün
POS: V
ENG: call
SPA: llamar
MORPH: mütrüm-(l)el-en
call-appl-ind2s-1s
(llamar)
; duŋuavinLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-a-fi-(ü)n
thing/news/word/thought-fut-dir3-ind1s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
Le preguntaré mi viejo.— Bueno, sí, llámamelo; le hablaré.
196 PichinLEMMA: pichin
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
üŋümkeʎeŋeLEMMA: üngümün
POS: V
ENG: wait
SPA: esperar
MORPH: ungüm-ke-lle-nge
wait-habit-affirm-imp2s
(esperar)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
. EyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
küpatunLEMMA: küpatun
POS: N
ENG: coming back
SPA:
MORPH: küpa-tu-(ü)n
come-rest-nmlz
(venir)
vutaLEMMA: fücha
POS: N
ENG: elder/old man/husband
SPA: anciano/marido
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
wünenLEMMA: wünen
POS: N
ENG: first/front one
SPA: el primero/el de adelante
MORPH: wüne-(ü)n
first/front-nmlz
(primer/adelante)
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
.
Un poco espérate, señor. Allá su venir marido su primer hijo con él.
197 ¿KimvimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-fi-imi
know-dir3-ind2s
(saber/conocer)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
TemukoLEMMA: temuko
POS: NP
ENG: Temuco
SPA: Temuco
MORPH: temuko
Temuco
(Temuco)
?— KimvinLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-fi-(ü)n
know-dir3-ind1s
(saber/conocer)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
; kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
KimvinLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-fi-(ü)n
know-dir3-ind1s
(saber/conocer)
.
¿Lo sabes camino Temuco?— Lo sé, señor, bien lo sé.
198 ¿PevaliLEMMA: pefalün
POS: V
ENG: cause to see
SPA:
MORPH: pe-fal-iy
see-cause-ind3
(ver)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
? — WüneleluLEMMA: wünelelu
POS: N
ENG: being first/at the front
SPA:
MORPH: wüne-lu
first/front-vb-svn
(primer/adelante)
ʎaqLEMMA: llag
POS: N
ENG: half/part
SPA: mitad/parte
MORPH: llag
half/part
(mitad/parte)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
rumeaiLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-a-iy
pass through-fut-ind3
()
lelvunLEMMA: lelfün
POS: N
ENG: field/plain
SPA: campo/planicie
MORPH: lelfün
field/plain
(campo/planicie)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
¿Visible es el camino? — Primero siendo parte camino irá a pasar llano por.
199 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
koniLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-iy
enter-ind3
(entrar)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
lemuLEMMA: lemu
POS: N
ENG: forest
SPA:
MORPH: lemu
forest
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. EyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
perpuaimiLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-rpu-a-imi
see-trloc2-fut-ind2s
(ver)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
, norpuaimiLEMMA: norün
POS: V
ENG: be straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pu-a-imi
straight-trloc-fut-ind2s
()
.
Eso después entra el camino bosque en. Allá ver pasarás un río, al otro lado pasarás.
200 ¿ŊelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kuikuiLEMMA: kuikui
POS: N
ENG: bridge
SPA: puente
MORPH: kuykuy
bridge
(puente)
?— MlekevuiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-ke-fu-iy
be-habit-bi-ind3
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
inaŋechiLEMMA: inangechi
POS: AJ
ENG: following
SPA: seguir
MORPH: ina-nge-chi
near-vb-ajvz
(cerca)
pukemLEMMA: pukem
POS: N
ENG: winter
SPA: invierno
MORPH: pukem
winter
(invierno)
amuiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iy
go/walk-ind3
(ir)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
¿No hay un puente? — Había siempre uno, pero siguiente en invierno fue agua con.
201 Pepi-deumatulayaiŋnLEMMA: dewmatun
POS:
ENG: rebuild/remake
SPA:
MORPH: pepi-dewma-tu-la-a-ingün
-build/make-rest-neg-fut-ind3p
(poder-)
, pichikeweleLEMMA: pichin
POS: V
ENG: be little/young
SPA:
MORPH: pichi-ke-we-le
young/small-habit-psist-subj3s
(joven/pequeño)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
.
No pueden volver a concluirla [cuando] poca siempre ya esté agua.
202 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
məleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
ŋilaweLEMMA: ngilawe
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: ngila-we
wade-inst
()
?— NeweLEMMA: newe
POS: AV
ENG: not much
SPA:
MORPH: newe
not much
()
wentetuLEMMA: wentetu
POS: AV
ENG: above
SPA: así arriba
MORPH: wente-tu
on top-advz
(encima)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
mətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
lot'aŋiLEMMA: lotrangen
POS: V
ENG: be boggy?
SPA:
MORPH: lotra-nge-iy
bog?-vb-ind3
()
( chapadŋeiLEMMA: chapadngen
POS: V
ENG: be muddy
SPA:
MORPH: chapad-nge-iy
mud-vb-ind3
()
).
¿Dónde está vado? — Más arriba está; pero mucho pantano es (pantano es).
203 EyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
wezaleLEMMA: wedalen
POS: V
ENG: be bad/unwell/full
SPA:
MORPH: weda-le
bad-vb-ind3
(malo)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
, NeweLEMMA: newe
POS: AV
ENG: not much
SPA:
MORPH: newe
not much
()
peŋekelaiLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-nge-ke-la-iy
see-pass-habit-neg-ind3
(ver)
. KimtuavimənLEMMA: kimtun
POS: V
ENG: learn
SPA: aprender
MORPH: kim-tu-a-fi-imün
know-rest-fut-dir3-ind2p
(saber/conocer)
.
Allá este muy malo es camino. Fuerte visto siempre no es. Lo buscareis.
204 KintulmeenLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-(l)el-me-en
look for-and-ind2s-1s
()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
peŋelkünoaeneuLEMMA: pengel
POS: N
ENG: seen
SPA:
MORPH: pe-nge-el-künu-a-enew
see-pass-nmlz-palce/help-fut-ind3-1s
(ver- )
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
.
Ve a buscarme un chico hombre visto ser hacer dejará él me camino.
205 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
epulechiLEMMA: epulechi
POS: AJ
ENG: second
SPA:
MORPH: epu-le-chi
two-vb-ajvz
(dos)
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
kompañkompañaiLEMMA: kompañün
POS: V
ENG: accompany
SPA:
MORPH: kompañ-a-i
accompany-fut-ind3
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. TveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
mütteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-iy
know-ind3
(saber/conocer)
.
Yo mi segundo siendo hijo él te acompañará. Ese chico hombre mucho sabe.
206 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
kimnieiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-nie-iy
know-have-ind3
(saber/conocer-tener)
ñilaweLEMMA: ngilawe
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: ngila-we
wade-inst
()
inaltuLEMMA: inaltu
POS: N
ENG: shore/edge
SPA: borde/costa
MORPH: inaltu
shore/edge
(borde/costa)
lot'aLEMMA: lotra
POS: N
ENG: bog?
SPA:
MORPH: lotra
bog?
()
( chapadLEMMA: chapad
POS: N
ENG: mud
SPA:
MORPH: chapad
mud
()
) rumeiLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-iy
pass through-ind3
()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Ese sabido tiene vado a orilla pantano (pantano) pasa camino también.
207 YaLEMMA: ya
POS: IJ
ENG: okay
SPA:
MORPH: ya
okay
()
; veiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
piviŋeLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-fi-nge
say-dir3-imp2s
(decir)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
"küpapeLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-pe
come-imp3s
(venir)
matukelLEMMA: matukel
POS: AV
ENG: quicky
SPA:
MORPH: matukel
quick
()
". ¿kompañKüpa-kompañenLEMMA: kompañün
POS: V
ENG: accompany
SPA:
MORPH: küpa-kompañ-en
-accompany-ind2s-1s
(querer-)
?
Bueno; eso dile tu hijo "que venga ligero". ¿Quieres acompañarme?
208 ¿Küpa-peŋelkünoenLEMMA: peyel
POS: N
ENG: seen
SPA:
MORPH: küpa-pe-nge-el-künu-en
-see-pass-nmlz-palce/help-ind2s-1s
(querer-ver)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
PedroLEMMA: pedro
POS: NP
ENG: Pedro
SPA:
MORPH: pedro
Pedro
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?— ¿KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
kimnieimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-nie-imi
know-have-ind2s
(saber/conocer-tener)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
?
¿Quieres visto ser hacer dejarme camino Pedro su casa a? — Bien sabido tienes camino?
209 ¿ChumulLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
inaŋechiLEMMA: inangechi
POS: AJ
ENG: following
SPA: seguir
MORPH: ina-nge-chi
near-vb-ajvz
(cerca)
norpuimiLEMMA: norün
POS: V
ENG: be straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pu-imi
straight-trloc-ind2s
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
, rumeimiLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-imi
pass through-ind2s
()
lot'aLEMMA: lotra
POS: N
ENG: bog?
SPA:
MORPH: lotra
bog?
()
( chapadLEMMA: chapad
POS: N
ENG: mud
SPA:
MORPH: chapad
mud
()
) meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Cuándo seguido siendo cruzaste río, pasar fuiste pantano (pantano) en?
210 EpuweLEMMA: epuwe
POS: AV
ENG: in two days
SPA: en dos días
MORPH: epu-we
two-temp
(dos)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
. Pepi-norpuaiLEMMA: norün
POS: V
ENG: cross
SPA: cruz
MORPH: pepi-nor-pu-a-iy
-cross-trloc-fut-ind3
(poder-cruz)
( miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your
SPA: su
MORPH: mi

()
) ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, ¿iʎvodəlayaiLEMMA: illfodün
POS: V
ENG: ?be wet/damp
SPA:
MORPH: illfod-la-a-iy
?wet/damp-fut-fut-ind3
()
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
?
Dos [ días] de después señor. Podrá pasar al otro lado mi caballo río por, ¿no se mojará carga?
211 NorpunLEMMA: norün
POS: V
ENG: be straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pu-(ü)n
straight-trloc-ind1s
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
vuruLEMMA: furu
POS: N
ENG: donkey
SPA: burro
MORPH: furu
donkey
(burro)
, doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
pichiiLEMMA: pichin
POS: V
ENG: be little/young
SPA:
MORPH: pichi-iy
young/small-ind3
(joven/pequeño)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
vuruLEMMA: furu
POS: N
ENG: donkey
SPA: burro
MORPH: furu
donkey
(burro)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Cruzé río un burro, más chico es el ese burro tu caballo de.
212 KaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
aldükevinLEMMA: al'ün
POS: V
ENG: be much
SPA: ser mucho
MORPH: al'ü-ke-fi-(ü)n
much-habit-dir3-inf
(mucho/demasiado)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
; maulavuiLEMMA: mawünün
POS: V
ENG: rain
SPA: lluvia
MORPH: mawün'-la-fu-iy
rain-neg-bi-ind3
(lluvia)
.
Otro día en más mucha estaba agua; no llovía.
213 PichinLEMMA: pichin
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
iʎvodüiLEMMA: illfodün
POS: V
ENG: ?be wet/damp
SPA:
MORPH: illfod-(u)w-iy
?wet/damp-reflex-ind3
()
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
namunLEMMA: n'amun'
POS: N
ENG: foot
SPA: pie
MORPH: n'amun'
foot
(pie)
.— ¡AmuyuLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iyu
go/walk-ind1d
(ir)
maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
! — TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
mlenLEMMA: mülen
POS: N
ENG: being
SPA: estando
MORPH: müle-(ü)n
be-nmlz
(estar)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
.
Un poco se mojó solo mi pie. — ¡Vamos pues! — Aquí su estar río.
214 VechiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
rumekilŋeLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-ki(l)-nge
pass through-neg-imp2s
()
( vachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
rupaŋeLEMMA: rupan
POS: V
ENG: pass
SPA: pasar
MORPH: rupa-nge
pass-imp2s
(pasar)
), pat'onLEMMA: patron
POS: N
ENG: boss/landowner
SPA: patrón
MORPH: patron
boss/landowner
(patrón)
. NaqpupeelLEMMA: nagel
POS: N
ENG: descent
SPA:
MORPH: nag-pu-pe-el
down-trloc-px-nmlz
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
pelkaiLEMMA: pelkan
POS: V
ENG: be slippery
SPA:
MORPH: pelka-iy
slippery-ind3
()
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
. VauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
.
Esa [parte] hacia no vayas a pasar (esta [parte] hacia viene a pasar, patrón. Bajada en resbaloso es. Aquí más bueno.
215 VauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
naqnLEMMA: nagün
POS: N
ENG: descending
SPA: bajando
MORPH: nag-(ü)n
down-nmlz
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
wuneleanLEMMA: wünelen
POS: V
ENG: be first/at the front
SPA:
MORPH: wüne-le-a-(ü)n
first/front-vb-fut-ind1s
(primer/adelante)
; inaniepaenLEMMA: inan
POS: V
ENG: follow
SPA: seguir
MORPH: ina-nie-pa-en
near-psist-cis-ind2s-1s
(cerca)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Aquí muy bueno bajar para. Yo primero estaré; seguir tener venme tu caballo con.
216 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
vuchaLEMMA: fücha
POS: AJ
ENG: old/big
SPA: viejo/grande
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
kuraLEMMA: kura
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: kura
stone/rock
(piedra/roca)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? — ŊelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
; minchetuLEMMA: minchetu
POS: AV
ENG: below
SPA: abajo/hacia abajo
MORPH: minche-tu
under-advz
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
lot'aLEMMA: lotra
POS: N
ENG: bog?
SPA:
MORPH: lotra
bog?
()
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
.
¿Hay grandes pl. piedras río en? — No hay; por abajo río pantano es.
217 PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
eye-pleLEMMA: eyew-püle
POS: CN
ENG: there-side
SPA:
MORPH: eyew-püle
there-side/place
(allá/allí-lugar/direción)
ʎituiLEMMA: llitun
POS: V
ENG: begin
SPA: empezar
MORPH: llitu-iy
beginning-ind3
(principio)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
chapadLEMMA: chapad
POS: N
ENG: mud
SPA:
MORPH: chapad
mud
()
.
Poco allá hacia principia el pantano.
218 DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
naqalmiLEMMA: nagün
POS: V
ENG: descend
SPA: bajar
MORPH: nag-a-(ü)lmi
down-fut-subj2s
()
. NeweŋelaiLEMMA: newengen
POS: V
ENG: be powerful/strong
SPA:
MORPH: newen-nge-la-iy
power/strength-vb-neg-ind3
()
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
ʎodayaelLEMMA: llodael
POS: N
ENG: sinking?
SPA:
MORPH: lloda-a-el
sink?-fut-nmlz
()
.
Más bien si bajas ( fut.). Fuerte no es tu caballo su hundirse.
219 DeuLEMMA: dew
POS: AV
ENG: then/finally
SPA:
MORPH: dew
end
(fin)
rupayuLEMMA: rupan
POS: V
ENG: pass
SPA: pasar
MORPH: rupa-iyu
pass-ind1d
(pasar)
lot'aLEMMA: lotra
POS: N
ENG: bog?
SPA:
MORPH: lotra
bog?
()
( chapadLEMMA: chapad
POS: N
ENG: mud
SPA:
MORPH: chapad
mud
()
, menokoLEMMA: menoko
POS: N
ENG: swamp
SPA: pantano
MORPH: menoko
swamp
(pantano)
) – meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. Pepi-prakaweʎutuŋeLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: pepi-püra-kawellu-tu-nge
-rise/mount-imp2s
(poder-levantar(se)/montar)
Ya pasar venimos pantano ( pantano, pantano) – por. Poder subir montar ( imperat.) después.
220 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
piŋeiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-iy
say-pass-ind3
(decir)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
wariaLEMMA: waria
POS: N
ENG: city/town
SPA: ciudad
MORPH: waria
city/town
(ciudad)
inaltuLEMMA: inaltu
POS: N
ENG: shore/edge
SPA: borde/costa
MORPH: inaltu
shore/edge
(borde/costa)
mawidaLEMMA: mawida
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawida
woodland/wilderness
()
peviyuLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fi-iyu
see-dir3-ind1d
(ver)
.
¿Quién llamado es esa ciudad a orilla montaña la vemos los dos.
221 ¡WariaLEMMA: waria
POS: N
ENG: city/town
SPA: ciudad
MORPH: waria
city/town
(ciudad)
nuLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
! EpuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
wit'anLEMMA: witran
POS: N
ENG: travler
SPA: viajero
MORPH: witra-(ü)n
travel-nmlz
(viajar)
kolonLEMMA: kolono
POS: N
ENG: settler
SPA:
MORPH: kolono
settler
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
walweLEMMA: wallwe
POS: N
ENG: surrounding areas
SPA:
MORPH: wall-we
surround-inst
()
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
.
¡Ciudad no! Dos forasteros colonos su chacra solamente.
222 ¿NieiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iy
have-ind3
(tener)
üiLEMMA: üy
POS: N
ENG: name
SPA: nombre
MORPH: üy
name
(nombre)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tiyechiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
winkülLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
? — KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
kimlavinLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-fi-(ü)n
know-neg-dir3-ind1s
(saber/conocer)
. KuriLEMMA: kurü
POS: AJ
ENG: black
SPA: negro
MORPH: kurü
black
(negro)
winkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
piŋeluLEMMA: pilu
POS: N
ENG: saying
SPA: andar diciendo
MORPH: pi-nge-lu
say-pass-svn
(decir)
t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
.
¿Tiene nombre el ese cerro? — Bien no lo sé. Negro cerro llamado siendo lo juzgo.
223 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
piŋeiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-iy
say-pass-ind3
(decir)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
küt'alLEMMA: kütral
POS: N
ENG: fire
SPA: fuego
MORPH: kütral
fire
(fuego)
deqinLEMMA: degin
POS: N
ENG: volcano/mountain range
SPA:
MORPH: degin
volcano/mountain range
()
? — VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tveiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
deqinLEMMA: degin
POS: N
ENG: volcano/mountain range
SPA:
MORPH: degin
volcano/mountain range
()
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
.
¿Quién llamado es ese fuego volcán? — Ese ahí ese… volcán, señor.
224 ¿ŊelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
lavkenLEMMA: l'afken'
POS: N
ENG: lake/sea
SPA: lago/mar
MORPH: l'afken'
lake/sea
(lago/mar)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
inavülLEMMA: inafül
POS: AV
ENG: near/beside
SPA:
MORPH: inafül
near/beside
()
deqinLEMMA: degin
POS: N
ENG: volcano/mountain range
SPA:
MORPH: degin
volcano/mountain range
()
?
¿No hay una laguna ese cerca volcán?
225 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
luanLEMMA: luwan
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: luwan
guanaco
(guanaco)
, t'apialLEMMA: trapial
POS: N
ENG: mountain lion
SPA: puma
MORPH: trapial
mountain lion
(puma)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
winkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
ünviLEMMA: ünfi
POS: N
ENG: animal
SPA: animal
MORPH: ünfi
animal
(animal)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
?
¿Hay guanaco león es acaso estos pl. cerros en? ¿Qué animales hay también otros?
226 MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
luanLEMMA: luwan
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: luwan
guanaco
(guanaco)
,… kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
küpalaiLEMMA: küpatun
POS: V
ENG: come back
SPA:
MORPH: küpa-la-iy
come-neg-ind3
(venir)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
kienLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
kuiviLEMMA: kuyfi
POS: AV
ENG: long time
SPA: mucho tiempo
MORPH: kuyfi
long time
(mucho tiempo)
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
küpayaiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-a-iy
come-fut-ind3
(venir)
.
Hay guanacos,… también hay, pero no vienen este en mes, otro poco tiempo después vendrán.
227 ʎituleLEMMA: llitun
POS: V
ENG: begin
SPA: empezar
MORPH: llitu-le
beginning-subj3s
(principio)
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
pireLEMMA: pire
POS: N
ENG: snow
SPA: nieve
MORPH: pire
snow
(nieve)
deqinLEMMA: degin
POS: N
ENG: volcano/mountain range
SPA:
MORPH: degin
volcano/mountain range
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, veiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
ulaLEMMA: wüla
POS: AV
ENG: after
SPA: después de
MORPH: wüla
after
(después de)
naqpayaiLEMMA: nagün
POS: V
ENG: descend
SPA: bajar
MORPH: nag-pa-a-iy
down-cis-fut-ind3
()
t'apialLEMMA: trapial
POS: N
ENG: mountain lion
SPA: puma
MORPH: trapial
mountain lion
(puma)
.
Si principia después nieve volcán en, eso después bajar vendrá león.
228 ¿ʎekakevimiLEMMA: llükan
POS: V
ENG: fear
SPA: temer
MORPH: llüka-ke-fi-imi
fear-habit-dir3-ind2s
(temer)
t'apialLEMMA: trapial
POS: N
ENG: mountain lion
SPA: puma
MORPH: trapial
mountain lion
(puma)
? kat'utu-che-laiLEMMA: katrutu
POS: V
ENG: catch/cut off
SPA:
MORPH: katru-tu-che-la-iy
cut-rest-person-neg-ind3
(cortar-persona)
.
¿Le tienes miedo león? ataja gente no él.
229 ¿ChumŋechiLEMMA: chumngechi
POS: AV
ENG: how
SPA: cómo
MORPH: chumngechi
how
(cómo)
tuŋekeiLEMMA: tun
POS: V
ENG: grab/catch
SPA:
MORPH: tu-nge-ke-iy
grab/catch-pass-habit-ind3
()
t'apialLEMMA: trapial
POS: N
ENG: mountain lion
SPA: puma
MORPH: trapial
mountain lion
(puma)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
? T'ewaLEMMA: trewa
POS: N
ENG: dog
SPA: perro
MORPH: trewa
dog
(perro)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
ʎazuLEMMA: lazu
POS: N
ENG: laso
SPA:
MORPH: lazu
laso
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
t'alkaLEMMA: tralka
POS: N
ENG: rifle
SPA: fusil
MORPH: tralka
rifle
(fusil)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Cómo siendo pillado es león aquí? Perro con, o lazo con, o trueno (= rifle) con?
230 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
chaʎwaLEMMA: challwa
POS: N
ENG: fish
SPA: pescado
MORPH: challwa
fish
(pescado)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
? MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
, pichikeLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-ke
young/small-
(joven/pequeño-)
weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
. ¿TukeiLEMMA: tun
POS: V
ENG: grab/catch
SPA:
MORPH: tu-ke-iy
grab/catch-habit-ind3
()
chaʎwaLEMMA: challwa
POS: N
ENG: fish
SPA: pescado
MORPH: challwa
fish
(pescado)
eŋnLEMMA: engün
POS: CP
ENG: with them
SPA:
MORPH: engün

()
wilalLEMMA: wilal
POS: N
ENG: net
SPA:
MORPH: wilal
net
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Hay pescado este río en? Hay, chico siempre pero. ¿Pillan pescado ellos red con?
231 ¿KimimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-imi
know-ind2s
(saber/conocer)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
chaʎwaLEMMA: challwa
POS: N
ENG: fish
SPA: pescado
MORPH: challwa
fish
(pescado)
?
¿Conoces otro cualquiera pescar?
232 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
kienLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
tukuŋekeiLEMMA: tükun
POS: V
ENG: place/sow
SPA:
MORPH: tüku-nge-ke-iy
place/sow-pass-habit-ind3
()
waLEMMA: wa
POS: N
ENG: corn/maize
SPA: maíz
MORPH: wa
corn/maize
(maíz)
? KachiʎaLEMMA: kachilla
POS: N
ENG: wheat
SPA: trigo
MORPH: kachilla
wheat
(trigo)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
kienLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
¿Qué mes en puesto es maíz? Trigo también qué mes en.
233 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
tuŋekeiLEMMA: tun
POS: V
ENG: grab/catch
SPA:
MORPH: tu-nge-a-iy
grab/catch-pass-fut-ind3
()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
wuneLEMMA: wüne
POS: AJ
ENG:
SPA:
MORPH: wüne
first/front
(primer/adelante)
weLEMMA: we
POS: AJ
ENG: new/fresh
SPA:
MORPH: we
new/fresh
()
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
poñiLEMMA: poñü
POS: N
ENG: potato
SPA: papa
MORPH: poñu
potato
(papa)
?
¿Cuánto en recogidas serán las primeras nuevas pl. papas?
234 ¿Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
poñiLEMMA: poñü
POS: N
ENG: potato
SPA: papa
MORPH: poñu
potato
(papa)
nieiŋnLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-ingün
have
(tener)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
tipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
deŋüʎLEMMA: dengüll
POS: N
ENG: bean
SPA: haba
MORPH: dengüll
bean
(haba)
?
¿Mucha papa tuvieron ellos otro año en, mucho poroto?
235 ¿IavuimiLEMMA: in
POS: V
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: i-a-fu-imi
eat-fut-bi-ind2s
(comer)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
üñümLEMMA: üñüm
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: üñüm
bird
(pájaro)
iloLEMMA: ilo
POS: N
ENG: meat
SPA: carne
MORPH: ilo
meat
(carne)
, kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kümelaiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-la-iy
good-neg-ind3
(bueno)
( kamLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kümentulayavuimiLEMMA: kümentun
POS: V
ENG: to deem good (tasty)
SPA:
MORPH: küme-ntu-la-a-fu-imi
good-vb-neg-fut-bi-ind2s
(bueno)
?).
¿Comerías este pájaro carne, o buena no es (o buena no la encontrarías?).
236 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
vüchaLEMMA: fücha
POS: AJ
ENG: old/big
SPA: viejo/grande
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
üñümLEMMA: üñüm
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: üñüm
bird
(pájaro)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
tva-meuLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
?
¿Qué grande pájaro hay acá por?
237 ¿MleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
t'okürLEMMA: trukür
POS: N
ENG: fog
SPA:
MORPH: trukür
fog
()
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
? ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
kienLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
maukeiLEMMA: mawünün
POS: V
ENG: rain
SPA: lluvia
MORPH: mawün'-ke-iy
rain-habit-ind3
(lluvia)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
?
¿Hay mucho neblina aquí? ¿Qué mes en más llueve aquí?
238 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
naqaiLEMMA: nagün
POS: V
ENG: descend
SPA: bajar
MORPH: nag-a-iy
down-fut-ind3
()
pireLEMMA: pire
POS: N
ENG: snow
SPA: nieve
MORPH: pire
snow
(nieve)
? ¿ArküiLEMMA: arkün
POS: V
ENG: dry
SPA: secar
MORPH: arkü-iy
dry-ind3
(secar)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
pewüLEMMA: pewü
POS: N
ENG: spring
SPA:
MORPH: pewü
spring
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Cuánto en mucha bajará nieve? ¿Se seca es acaso esta agua primavera en?
239 ¿KimvimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-fi-imi
know-dir3-ind2s
(saber/conocer)
raqintuLEMMA: ragintu
POS: N
ENG: clay-place
SPA:
MORPH: rag-(e)ntu
clay-gr
()
deqinLEMMA: degin
POS: N
ENG: volcano/mountain range
SPA:
MORPH: degin
volcano/mountain range
()
rumenLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: rume-(ü)n
pass through-inf
()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
? ¿kechaŋekeiLEMMA: kechan
POS: V
ENG: herd
SPA: arrear
MORPH: kecha-nge-ke-iy
herd-pass-habit-ind3
(arrear)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
wakaLEMMA: waka
POS: N
ENG: cow
SPA: vaca
MORPH: waka
cow
(vaca)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
¿Lo conoces? cordillera pasar ir camino? Arreado es es acaso vacuno este camino en?
240 MənnaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
arelanLEMMA: arelen
POS: V
ENG: be hot
SPA: estar muy calentada la olla por hervir con poca agua, en peligro de trizarse.
MORPH: are-la-(ü)n
hot-neg-ind1s
(caliente)
. PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
wit'ayiñLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-(iy)iñ
stand/pull along-ind1p
()
( veleLEMMA: felen
POS: V
ENG: be thus
SPA: ser así
MORPH: fele-(iy)iñ
be thus-ind1p
(ser así)
, mleLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(iy)iñ
be-ind1p
(estar)
). Küpa-naq-kaweʎunLEMMA: nagün
POS: V
ENG: descend
SPA: bajar
MORPH: küpa-nag-kawellu-(ü)n
-down-ind1s
(querer-)
. KeʎuenLEMMA: kellun
POS: V
ENG: help
SPA: ayudar
MORPH: kellu-en
help-ind2s-1s
(ayudar)
.
Poco no quema. Poco nos paremos ( quedemos, estemos). Quiero bajar de caballo. Ayúdame.
241 EyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
mlenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(ü)n
be-inf
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
. AmuŋeLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-nge
go/walk-imp2s
(ir)
; nievuiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-fu-iy
have-bi-ind3
(tener)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: mi

()
iaelLEMMA: iael
POS: N
ENG: food
SPA: comida
MORPH: iael
food
(comida)
, ramtumeŋeLEMMA: ramtun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ramtu-me-nge
ask-and-imp2s
(preguntar)
.
Allá estar una casa. Camina; tenía es acaso tu para comer ( fut.) preguntar ve.
242 Mari mariLEMMA: marimari
POS: IJ
ENG: hello/greetings!
SPA: hola/buen día
MORPH: marimari
hello/greetings
()
, naiLEMMA: nay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: nay
friend
(amigo)
. "PichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
kansatuanLEMMA: kansatun
POS: V
ENG: rest
SPA: descansar
MORPH: kansa-tu-a-(ü)n
tire-vb-fut-ind1s
()
"pipenLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-pe-(ü)n
say-px-ind1s
(decir)
, anaiLEMMA: anay
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: anay
friend
(amigo)
.
Buenos días, amigo. "Poco descansaré"digo, amigo.
243 VauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
konpaŋeLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-pa-nge
enter-cis-imp2s
(entrar)
, wit'anLEMMA: witran
POS: N
ENG: travler
SPA: viajero
MORPH: witra-(ü)n
travel-nmlz
(viajar)
. — AnüpaLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-pa
sit-cis-imp2s
(sentarse)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
wülŋinLEMMA: wülngiñ
POS: N
ENG: door
SPA: puerta
MORPH: wülngiñ
door
(puerta)
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
.
Aquí yo mi casa en entrar ven, forastero. — Sentarse venir aquí puerta hacia.
244 ¿TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
münaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
domoLEMMA: domo
POS: N
ENG: woman
SPA: mujer
MORPH: domo
woman
(mujer)
eimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kureLEMMA: kure
POS: N
ENG: wife
SPA: esposa
MORPH: kure
wife
(esposa)
?— LEMMA: mü
POS: AV
ENG: no
SPA: no
MORPH: mü
no
(no)
; incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
kərunLEMMA: kürun
POS: N
ENG: sister-in-law
SPA:
MORPH: kürun
sister-in-law
()
.
¿Esta muy buena mujer tú tu mujer? — No; yo mi cuñada.
245 ¿ChumtenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
piñeñLEMMA: püñeñ
POS: N
ENG: child (of a woman)
SPA: hijo/a (de una mujer)
MORPH: püñeñ
child (of a woman)
(hijo/a (de una mujer))
( pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
) nieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
? — TamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
poukeimiLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-ke-imi
inside-habit-ind2s
(adentro)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
moŋenLEMMA: mongen
POS: V
ENG: live/be healthy
SPA: estar sano/vivo
MORPH: monge-(ü)n
live/be healthy-inf
(estar sano/vivo)
? — ¿ChumŋechiLEMMA: chumngechi
POS: AV
ENG: how
SPA: cómo
MORPH: chumngechi
how
(cómo)
moŋeimiLEMMA: mongen
POS: V
ENG: live/be healthy
SPA: estar sano/vivo
MORPH: monge-imi
live/be healthy-ind2s
(estar sano/vivo)
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
?
¿Cuántos niños (chicos pl. hombres tienes? — Tu tierra con llegas tu vivir? — ¿Cómo siendo vives acaso?
246 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
, tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
epulechiLEMMA: epulechi
POS: AJ
ENG: second
SPA:
MORPH: epu-le-chi
two-vb-ajvz
(dos)
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
kudaumeyuLEMMA: küdawün
POS: V
ENG: work
SPA: trabajo
MORPH: küdaw-me-iyu
work-and-ind1d
(trabajo)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kawaʎeruLEMMA: kawalleru
POS: N
ENG: gentleman
SPA:
MORPH: kawalleru
gentleman
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
koŋinLEMMA: kongin
POS: N
ENG: harvest
SPA: cosecha
MORPH: kongi-(ü)n
harvest-nmlz
(cosecha)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Yo, mi segundo siendo hijo trabajar vamos un caballero su cosecha en.
247 ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi

()
wünenLEMMA: wünen
POS: N
ENG: first/front one
SPA: el primero/el de adelante
MORPH: wüne-(ü)n
first/front-nmlz
(primer/adelante)
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
məleaiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-a-ind3
be-fut
(estar)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
pranket'analuLEMMA: püranülu
POS: V
ENG: rising/mounting/reap
SPA:
MORPH: püra-(ü)n-ketran-a-lu
rise/mount-nmlz-field/crop-fut-svn
(levantar(se)/montar-campo/cosecha)
.
Mi primer hijo estará aquí para levantar sembrado ( fut.).
248 ¿ChuchiLEMMA: chuchi
POS: WH
ENG: which
SPA:
MORPH: chuchi
which
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kureLEMMA: kure
POS: N
ENG: wife
SPA: esposa
MORPH: kure
wife
(esposa)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
loŋkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
?
¿Cuál su mujer ese jefe?
249 ¿NieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
plataLEMMA: plata
POS: N
ENG: silver/money
SPA: plata/dinero
MORPH: plata
silver/money
(plata/dinero)
amLEMMA: kam
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
? IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
kümeLEMMA: küme
POS: AV
ENG: well
SPA: pues
MORPH: küme
good
(bueno)
kuʎiayuLEMMA: kullin
POS: V
ENG: pay
SPA: rendir
MORPH: kulli-a-eyu
cattle/animals/pay-fut-ind1s-2s
()
.
¿Tienes plata acaso también? Yo bien te pagaré.
250 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
t'ewaŋewenLEMMA: trewangen
POS: V
ENG: be a dog
SPA:
MORPH: trewa-nge-we-(ü)n
dog-vb-psist-ind1s
(perro)
( kuñivalŋewenLEMMA: kuñifalngen
POS: V
ENG: be poor/orphan
SPA:
MORPH: kuñifal-nge-we-(ü)n
poor/orphan-vb-psist-ind1s
(pobre/huérfano)
) ¿ChumtenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
eluaenLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-a-en
give-fut-ind2s-1s
(dar/entregar)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
ponsonLEMMA: ponson
POS: N
ENG: needle
SPA: aguja
MORPH: ponson
needle
(aguja)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
?
Yo muy perro soy ya ( pobre soy ya) ¿Cuánto me darás este aguja por?
251 TuviŋeLEMMA: tun
POS: V
ENG: grab/catch
SPA:
MORPH: tu-fi-nge
grab/catch-ind3-imp2s
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
chiʎkaLEMMA: chillka
POS: N
ENG: letter
SPA:
MORPH: chillka
letter
()
soleqaoLEMMA: solegao
POS: N
ENG: subdelegate
SPA:
MORPH: solegau
subdelegate
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
yeŋeLEMMA: yen
POS: V
ENG: carry
SPA: llevar/cargar
MORPH: ye-nge
carry-imp2s
(llevar/cargar)
. ŊuyukilŋeLEMMA: nguyün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: nguyü-ki(l)-nge
forget-neg-imp2s
(olvidar)
, ñammumkilŋeLEMMA: ñamümün
POS: V
ENG: loose
SPA:
MORPH: ñamüm-nge
loose-imp2s
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Toma esta carta subdelegado a lleva. No olvides, no pierdas también.
252 KümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
elviŋeLEMMA: elün
POS: V
ENG: place/set
SPA: poner/colocar
MORPH: el-fi-nge
place/set-dir3-imp2s
(poner/colocar)
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
; wüt'uvnaqaluLEMMA: ütrüfülu
POS: N
ENG: throwing
SPA:
MORPH: ütrüf-nag-a-lu
throw-down-fut-svn
(lanzar/tirar algo-)
t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
. KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
weʎinLEMMA: wellin
POS: AJ
ENG: empty
SPA:
MORPH: welli-(ü)n
empty-nmlz
()
sakoLEMMA: sako
POS: N
ENG: sack
SPA: saco
MORPH: sako
sack
(saco)
ñamiLEMMA: ñamümün
POS: V
ENG: loose
SPA:
MORPH: ñamüm-iy
loose-ind3
()
.
Bien déjala carga; que se caerá la juzgo. Un vacío saco se perdió.
253 EntuchiʎaviŋeLEMMA: nentun
POS: V
ENG: remove
SPA: sacar
MORPH: nentu-chilla-fi-nge
remove-saddle-dir3-imp2s
(sacar-silla de montar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
, eluviŋeLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-fi-nge
give-dir3-imp2s
(dar/entregar)
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Desensíllalo mi caballo, dele agua también.
254 ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
piŋeiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-iy
say-pass-ind3
(decir)
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
? — ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
tuimiLEMMA: tuwün
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: tuw-imi
come-ind2s
(venir)
?— ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
küpaimiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-imi
come-ind2s
(venir)
?
¿Qué llama lo es este? — ¿Dónde vives? — ¿Dónde vienes?
255 ¿TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
küpaimiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-imi
come-ind2s
(venir)
? KüpaimiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-imi
come-ind2s
(venir)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
¿Acá por vienes? Vienes otra tiene de.
256 KimlaeyuLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-eyu
know-neg-ind1s-2s
(saber/conocer)
; pekelayuLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-ke-la-eyu
see-habit-neg-ind1s-2s
(ver)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
. RüvLEMMA: rüf
POS:
ENG: really
SPA: de veras
MORPH: rüf
really
(de veras)
duŋuimiLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-imi
thing/news/word/thought-ind2s
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
No te conozco; no te he visto yo. Cierto hablas.
257 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
t'emənLEMMA: tremün
POS: V
ENG: grow
SPA: crecer
MORPH: trem-(ü)n
grow-ind1s
(crecer)
. KuiviLEMMA: kuyfi
POS: AV
ENG: long time
SPA: mucho tiempo
MORPH: kuyfi
long time
(mucho tiempo)
kimkeveyuLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-ke-fi-eyu
know-habit-dir3-ind1s-2s
(saber/conocer)
.
Yo aquí por crecí. Hace tiempo te conocía.
258 ŊwiüeyuLEMMA: nguyün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: nguyü-eyu
forget-ind1s-2s
(olvidar)
. ChuməlLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
ŋeyuLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-eyu
be-ind1s-2s
(estar)
, kimuvuyuLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-(u)w-fu-eyu
know-reflex-bi-ind1s-2s
(saber/conocer)
.
Te olvidé. Cuando chicos pl. hombres fuimos, nos conocíamos los dos.
259 ChuməlLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
tuanLEMMA: tun
POS: V
ENG: grab/catch
SPA:
MORPH: tu-a-(ü)n
grab/catch-fut-ind1s
()
mapuduŋunLEMMA: mapudungun
POS: V
ENG: speaking of the land
SPA:
MORPH: mapu-düngu-(ü)n
land/earth-thing/news/word/thought-ind1s
(país/tierra-cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
Algún tiempo solo alcanzaré país hablar.
260 KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
kümelkaleiLEMMA: kümelen
POS: V
ENG: be well
SPA:
MORPH: küme-le-ka-(kü)le-iy
good-vb-cont-prog-ind3
(bueno)
.
Toda gente la aquí está bien.
261 Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
nüt'amkayayuLEMMA: nütramün
POS: V
ENG: tell/converse
SPA:
MORPH: nütram-ka-a-eyu
tell/converse-cont-fut-ind1s-2s
()
. IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
pekeeyuLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-ke-eyu
see-habit-ind1s-2s
(ver)
, veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
kimeyuLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-eyu
know-ind1s-2s
(saber/conocer)
.
Muchas cosas aquí conversaré contigo. Yo te he visto, por eso te conozco.
262 WiaLEMMA: wiya
POS: AV
ENG: yesterday
SPA:
MORPH: wiya
yesterday
()
peeyuLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-eyu
see-ind1s-2s
(ver)
. AnüanLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-a-(ü)n
sit-fut-ind1s
(sentarse)
. AnünLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-(ü)n
sit-ind1s
(sentarse)
. ( AnülenLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-(kü)le-(ü)n
sit-prog-ind1s
(sentarse)
).
Ayer te vi. Me sentaré. Estoy sentado. (Estoy sentado).
263 AnüŋeLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-nge
sit-imp2s
(sentarse)
( anükeʎeŋeLEMMA: anün
POS: V
ENG: sit
SPA: sentarse
MORPH: anü-ke-lle-nge
sit-habit-affirm-imp2s
(sentarse)
). ¿ChemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
?
Siéntate (siéntate). ¿Qué hay?
264 ¿TuntenLEMMA: tunten
POS: WH
ENG: how much/ how many
SPA: cuánto
MORPH: tunten
how much/ how many
(cuánto)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
nieimiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-imi
have-ind2s
(tener)
?
¿Cuánto años tienes?
265 DoiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-ind1s
(tener)
plataLEMMA: plata
POS: N
ENG: silver/money
SPA: plata/dinero
MORPH: plata
silver/money
(plata/dinero)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Más tengo plata mi amigo de.
266 YekünoenLEMMA: yekün
POS: N
ENG: help carry
SPA:
MORPH: ye-künu-en
carry-palce/help-ind2s-1s
(llevar/cargar-)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
mamüʎLEMMA: mamüll
POS: N
ENG: wood/stick
SPA:
MORPH: mamüll
wood/stick
()
.
Llevar ayúdame este palo.
267 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
deumaiLEMMA: dewman
POS: V
ENG: build/make/complete
SPA: construir/hacer/preparar
MORPH: dewma-iy
build/make/complete-ind3
(construir/hacer/preparar)
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
, eimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
, tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
lamŋenLEMMA: lamngen
POS: N
ENG: brother (of a woman) or sister
SPA: hermano/a de una mujer
MORPH: lamngen
brother (of a woman) or sister
(hermano/a de una mujer)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
?
¿Quién hizo esto, tú, tu hermana es acaso?
268 Put'apaiLEMMA: pütran
POS: V
ENG: be belly
SPA:
MORPH: pütra-pa-iy
belly-cis-ind3
(vientre)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
iʎvodənLEMMA: illfodün
POS: V
ENG: ?be wet/damp
SPA:
MORPH: illfod-(ü)n
?wet/damp-ind1s
()
, incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
nopapeiLEMMA: norün
POS: V
ENG: be straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pa-pe-iy
straight-cis-px-ind3
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Barriga vino mi mojarme, yo pasando vine río por.
269 ¿Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
küdauLEMMA: küdaw
POS: N
ENG: work
SPA: trabajo
MORPH: küdaw
work
(trabajo)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
moŋeamLEMMA: mongeam
POS: V
ENG: for living/being healthy
SPA:
MORPH: -am
-purp
()
?
¿Mucho trabajo hay tu vivir para?
270 ¿KimimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-imi
know-ind2s
(saber/conocer)
wiŋkuLEMMA: wingka
POS: N
ENG: non-Mapuche
SPA: no-mapuche
MORPH: wingka
non-Mapuche
(no-mapuche)
duŋunLEMMA: düngun
POS: N
ENG: speech/thought
SPA:
MORPH: düngu-(ü)n
thing/news/word/thought-nmlz
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
? — KimlanLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-(ü)n
know-neg-ind1s
(saber/conocer)
. PichinLEMMA: pichin
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
.
¿Sabes extranjero habla? — No sé. Poco solo.
271 ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi
my
(mi)
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-iy
know-ind3
(saber/conocer)
duŋunLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-(ü)n
thing/news/word/thought-inf
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
Mi tío más sabe hablar.
272 TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kimiLEMMA: kimün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: kim-i
know-ind3
(saber/conocer)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
lemuLEMMA: lemu
POS: N
ENG: forest
SPA:
MORPH: lemu
forest
()
.
Este más conoce este bosque.
273 ¿KümelaiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-la-iy
good-neg-ind3
(bueno)
chamLEMMA: cham
POS: IDP
ENG:
SPA:
MORPH: cham
perhaps
(acaso)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
? — KümelaiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-la-iy
good-neg-ind3
(bueno)
. ¿KüpaleLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-le
come-subj3s
(venir)
krüvLEMMA: kürüf
POS: N
ENG: wind
SPA:
MORPH: kürüf
wind
()
, laraiLEMMA: larün
POS: V
ENG: fall
SPA: caer
MORPH: lar-a-iy
fall-fut-ind3
(caer)
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
?
Buena no es acaso esta casa? — Buena no es. ¿Si viene viento, caerá es acaso?
274 ¿CheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
pevimiLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fi-imi
see-dir3-ind2s
(ver)
PedroLEMMA: pedro
POS: NP
ENG: Pedro
SPA:
MORPH: pedro
Pedro
()
? — InaltunLEMMA: inaltu
POS: N
ENG: shore/edge
SPA: borde/costa
MORPH: inaltu
shore/edge
(borde/costa)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
t'avyevinLEMMA: trafyen
POS: V
ENG: meet
SPA: reunirse
MORPH: trafyen-fi-(ü)n
meet-dir3-ind1s
(reunirse)
.
¿Dónde lo viste Pedro? — A orilla río junto llevé lo.
275 mawidaLEMMA: mawida
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawida
woodland/wilderness
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
mlemnLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-imün
be-ind2p
(estar)
komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
, vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
newentuiLEMMA: newentun
POS: V
ENG: be powerful/strong
SPA:
MORPH: newen-tu-iy
power/strength-vb-ind3
()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
mauünLEMMA: mawün'
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawün'
rain
(lluvia)
.
Monte en estuvisteis toda noche, mucho fuerte era la lluvia.
276 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
kewaiLEMMA: kewan
POS: V
ENG: fight
SPA: pelear
MORPH: kewa-iy
fight-ind3
(pelear)
weñeveLEMMA: weñefe
POS: N
ENG: thief
SPA: ladrón
MORPH: weñe-fe
steal-agent
(robar)
eŋnLEMMA: engün
POS: CP
ENG: with them
SPA:
MORPH: engün

()
>. Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
laiŋnLEMMA: l'an
POS: V
ENG: die
SPA: morir
MORPH: l'a-ingün
die-ind3p
(morir)
.
Estos pl. hombres pelearon ladrones con ellos. Muchos murieron.
277 KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
, ŋoʎiluLEMMA: ngollilu
POS: N
ENG: being drunk
SPA: estando borracho
MORPH: ngolli-lu
drunk-svn
()
, iʎkuiŋənLEMMA: illkun
POS: V
ENG: anger
SPA: rabia/enojo
MORPH: illku-ingün
anger-ind3p
(rabia/enojo)
.
Todos pl. amigos, ebrios estando, se enojaron.
278 LaiLEMMA: l'an
POS: V
ENG: die
SPA: morir
MORPH: l'a-iy
die-ind3
(morir)
, piŋenLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-(ü)n
say-pass-ind1s
(decir)
, laiLEMMA: l'an
POS: V
ENG: die
SPA: morir
MORPH: l'a-iy
die-ind3
(morir)
miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: mi

()
ñukentuLEMMA: ñukentu
POS: N
ENG: maternal aunt
SPA:
MORPH: ñukentu
maternal aunt
()
( palduLEMMA: paldu
POS:
ENG: paternal aunt
SPA:
MORPH: paldu
paternal aunt
()
), piŋenLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-(ü)n
say-pass-ind1s
(decir)
. IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
veientulanLEMMA: feyentu
POS: V
ENG: remove that
SPA:
MORPH: fey-nentu-la-(ü)n
that-remove-neg-ind1s
(aquel/aquella-sacar)
.
Murió, fui dicho, murió tu tía materna ( tía paterna) fui dicho. Yo pero eso no saqué.
279 PutulaiŋuLEMMA: pütun
POS: V
ENG: drink
SPA: beber
MORPH: pütu-la-ingu
drink-neg-ind3d
(beber)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
. MətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
wiwiŋuLEMMA: wiwün
POS: V
ENG: be thirsty
SPA: tener sed
MORPH: wiwü-ingu
be thirsty-ind3d
()
.
No bebieron los dos estos dos hombres. Mucha sed tienen los dos.
280 ʎekaiLEMMA: llükan
POS: V
ENG: fear
SPA: temer
MORPH: llüka-iy
fear-ind3
(temer)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kewayateuLEMMA: kewael
POS: V
ENG: fight
SPA: pelear
MORPH: kewa-a-etew
fight-fut-invNF3
(pelear)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
chaoLEMMA: chaw
POS: N
ENG: father/sonny
SPA: padre/hijito
MORPH: chaw
father/sonny
(padre/hijito)
.
Temió chico hombre su pelear ( fut.) él con él su padre.
281 TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
mlenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(ü)n
be-ind1s
(estar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
chaoLEMMA: chaw
POS: N
ENG: father/sonny
SPA: padre/hijito
MORPH: chaw
father/sonny
(padre/hijito)
.
Aquí su estar su casa mi padre.
282 TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
mlenLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-(ü)n
be-ind1s
(estar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
.
Aquí su estar sus pl. caballos mi tío.
283 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
domoLEMMA: domo
POS: N
ENG: woman
SPA: mujer
MORPH: domo
woman
(mujer)
niekevuiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-ke-fu-iy
have-habit-bi-ind3
(tener)
kechuLEMMA: kechu
POS: NUM
ENG: five
SPA: cinco
MORPH: kechu
five
(cinco)
piñenLEMMA: püñeñ
POS: N
ENG: child (of a woman)
SPA: hijo/a (de una mujer)
MORPH: püñeñ
child (of a woman)
(hijo/a (de una mujer))
, epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
, külaLEMMA: küla
POS: NUM
ENG: three
SPA: tres
MORPH: küla
three
(tres)
domoLEMMA: domo
POS: N
ENG: woman
SPA: mujer
MORPH: domo
woman
(mujer)
.
Esta mujer tenía cinco niños, dos hombres, tres mujeres.
284 TvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
niekevuiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-ke-fu-iy
have-habit-bi-ind3
(tener)
kechuLEMMA: kechu
POS: NUM
ENG: five
SPA: cinco
MORPH: kechu
five
(cinco)
piñenLEMMA: püñeñ
POS: N
ENG: child (of a woman)
SPA: hijo/a (de una mujer)
MORPH: püñeñ
child (of a woman)
(hijo/a (de una mujer))
, epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
ñaweLEMMA: ñawe
POS: N
ENG: daughter (of a man)
SPA: hija (de un hombre)
MORPH: ñawe
daughter (of a man)
(hija (de un hombre))
, külaLEMMA: küla
POS: NUM
ENG: three
SPA: tres
MORPH: küla
three
(tres)
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
.
Este hombre tenía cinco niños, dos hijas, tres hijos.
285 WeluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
vot'əmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
; norkeavuluLEMMA: norülu
POS: N
ENG: crossing
SPA: cruzando
MORPH: nor-ke-a-fu-lu
straight-habit-fut-bi-svn
()
pu kemLEMMA: pukem
POS: N
ENG: winter
SPA: invierno
MORPH: pukem
winter
(invierno)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ürviLEMMA: ürfin
POS: V
ENG: drown
SPA: ahogarse
MORPH: ürfi
drown-ind3
(ahogarse)
.
Pero dos hijos murió; queriendo pasar en invierno río por se ahogó.
286 MünáLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
wit'ürkelaiLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-rke-la-iy
stand/pull along-rep-neg-ind3
()
; nakəmeyuLEMMA: nagümün
POS: V
ENG: cause to descend
SPA:
MORPH: nag-üm-eyew
down-cause
()
wit'unLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-(ü)n
stand/pull along-inf
()
.
Poco no corrió de veras; los hizo bajar corriente.
287 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
küpa-entuvuLEMMA: nentun
POS: V
ENG: remove
SPA: sacar
MORPH: küpa-nentu-fu-(iy)iñ
-remove-bi-ind1p
(querer-sacar)
eŋuLEMMA: engu
POS: PN
ENG: the two of them
SPA:
MORPH: engu
-3d
(3d)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
pepi-entulavinLEMMA: nentun
POS: V
ENG: remove
SPA: sacar
MORPH: pepi-nentu-la-fi-(ü)n
-remove-neg-dir3-ind1s
(poder-sacar)
.
Yo quería sacarlos ellos dos, pero no pude sacarlos.
288 IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
keLEMMA: ke
POS: AV
ENG: on my part
SPA:
MORPH: ke
on my part
()
epeLEMMA: epe
POS: AV
ENG: almost
SPA: casi
MORPH: epe
almost
(casi)
ürvivunLEMMA: ürfin
POS: V
ENG: drown
SPA: ahogarse
MORPH: ürfi-fu-(ü)n
drown-bi-ind1s
(ahogarse)
.
Yo siempre casi me ahogaba.
289 LoŋkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-iy
good-ind3
(bueno)
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
kuñivalLEMMA: kuñifal
POS: N
ENG: poor/orphan
SPA: pobre/huérfano
MORPH: kuñifal
poor/orphan
(pobre/huérfano)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Cacique su casa mas buena es pl. pobres su casa de.
290 KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
pevinLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fi-(ü)n
see-dir3-ind1s
(ver)
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-iy
good-ind3
(bueno)
ValdiviaLEMMA: valdivia
POS: NP
ENG: Valdivia
SPA:
MORPH: valdivia
Valdivia
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
.
Toda casa de la vi más buena es Valdivia su casa.
291 KəpalelənLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(l)el-(ü)n
come-appl-ind1s
(venir)
vauLEMMA: tüfamew
POS: AV
ENG: here
SPA: aquí
MORPH: tüfamew
here
(aquí)
kiñekeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe-ke
one-
(uno-)
itipuLEMMA: itipu
POS: N
ENG: stirrups
SPA:
MORPH: itipu
stirrips
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
. NievuliuLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-fu-liyu
have-bi-subj1d
(tener)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
chiʎaLEMMA: chilla
POS: N
ENG: saddle
SPA: silla de montar
MORPH: chilla
saddle
(silla de montar)
, pepi-chiʎauvuyuLEMMA: chilla
POS: N
ENG: saddle
SPA: silla de montar
MORPH: pepi-chilla-(u)w-fu-iyu
-saddle-reflex-bi-ind1d
(poder-silla de montar)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
.
Venir hago aquí unos pl. estribos mi amigo. Si tuviéramos los dos una silla, podríamos ensillarnos caballo.
292 ÑiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
wenüiLEMMA: wen'üy
POS: N
ENG: friend
SPA: amigo
MORPH: wen'üy
friend
(amigo)
ülkukoniLEMMA: ülkun
POS: V
ENG: promise
SPA:
MORPH: ülku-kon-iy
promise?-enter-ind3
(-entrar)
küpalelərkeneuLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-(l)el-rke-enew
come-appl-rep-ind3-1s
(venir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
vün rüŋiLEMMA: fün
POS: CN
ENG: spear
SPA:
MORPH: fün-rüngi
nerve/tendon-bamboo/spear
(-colihue/lanza)
. «PeliLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-li
see-subj1s
(ver)
küpalanLEMMA: küpalün
POS: V
ENG: cause to come
SPA:
MORPH: küpa-(ü)l-a-(ü)n
come-cause-fut-ind1s
(venir)
vün rüŋiLEMMA: fün
POS: CN
ENG: spear
SPA:
MORPH: fün-rüngi
nerve/tendon-bamboo/spear
(-colihue/lanza)
», pivuiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-fu-iy
say-bi-ind3
(decir)
( pieneuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-enew
say-ind3-1s
(decir)
, piveneuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-fu-enew
say-bi-ind3-1s
(decir)
), petuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
pepiavuiLEMMA: pepin
POS: V
ENG: be able
SPA: poder
MORPH: pepi-a-fu-iy
be able-fut-bi-ind3
(poder)
veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
akulaiLEMMA: akun
POS: V
ENG: arrive
SPA: llegar acá
MORPH: aku-la-iy
arrive-neg-ind3
(llegar acá)
.
Mi amigo prometió venir hacerme él un nervio coligue. «Si veo haré venir lanza», decía ( me dijo, me decía), todavía podría por eso no llegó.
293 PilmiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-(ü)lmi
say-subj2s
(decir)
konaimiLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-a-imi
enter-fut-ind2s
(entrar)
inchiñLEMMA: iñchiñ
POS: PN
ENG: we/us
SPA: nosotros/a nosotros
MORPH: iñchiñ
we/us
(nosotros/a nosotros)
taiñLEMMA: taiñ
POS: PP
ENG: our
SPA: nuestro
MORPH: taiñ
our
(nuestro)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
küdauainLEMMA: küdawün
POS: N
ENG: working
SPA: trabajo
MORPH: küdaw-a-(ü)n
work-fut-nmlz
(trabajo)
; kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
eluayiñLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-a-(iy)iñ
give-fut-ind1p
(dar/entregar)
, tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
iamLEMMA: iam
POS: V
ENG: for eating
SPA:
MORPH: i-am
eat-purp
(comer)
, meliLEMMA: meli
POS: NUM
ENG: four
SPA: cuatro
MORPH: meli
four
(cuatro)
realLEMMA: real
POS: N
ENG: real (currency)
SPA:
MORPH: real
real (currency)
()
künoleluayiñLEMMA: künun
POS: V
ENG: place/help
SPA:
MORPH: künu-(l)el-(u)w-a-(iy)iñ
palce/help-reflex-fut-ind1p
()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
Si pides entrarás nosotros nuestra casa en tu trabajar para; una casa daremos, tu comer para, cuatro real nos haremos dejar un día.
294 TamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kureLEMMA: kure
POS: N
ENG: wife
SPA: esposa
MORPH: kure
wife
(esposa)
küpayavuiLEMMA: küpan
POS: V
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-a-fu-iy
come-fut-bi-ind3
(venir)
inarume-payaveneuLEMMA: inarumen
POS: V
ENG: watch/look after
SPA:
MORPH: inarume-pa-a-fi-enew
watch/look after-cis-fut-dir3-ind3-1s
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
. WerkülenLEMMA: werkün
POS: V
ENG: send
SPA: enviar
MORPH: werkü-(l)el-(ü)n
send-appl-ind1s
(enviar)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
mallenLEMMA: mal'en
POS: N
ENG: girl/woman
SPA:
MORPH: mal'en
girl/woman
()
, amualuLEMMA: amulu
POS: N
ENG: going/walking
SPA: ir
MORPH: amu-a-lu
go/walk-fut-svn
(ir)
wariaLEMMA: waria
POS: N
ENG: city/town
SPA: ciudad
MORPH: waria
city/town
(ciudad)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ŋiʎalmeaneuLEMMA: ngillan
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ngilla-(l)el-me-a-enew
buy/trade-appl-and-fut-ind3-1s
()
iloLEMMA: ilo
POS: N
ENG: meat
SPA: carne
MORPH: ilo
meat
(carne)
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
kovkeLEMMA: kofke
POS: N
ENG: bread
SPA: pan
MORPH: kofke
bread
(pan)
.
Tu mujer vendría cuidar vendría ella a mí mi chico hombre. Mándame tu chica niña, para ir ( fut.) ciudad a comprar irá ella a mí carne con pan.
295 MauleLEMMA: mawün'
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawün'-le
rain-subj3s
(lluvia)
wüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
pival-laiLEMMA: pifalün
POS: V
ENG: cause to say
SPA:
MORPH: pi-fal-la-iy
say-cause-neg-ind3
(decir)
, küpatuavuimiLEMMA: küpatun
POS: V
ENG: come back
SPA:
MORPH: küpa-tu-a-fu-imi
come-rest-fut-bi-ind2s
(venir)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
kimamLEMMA: kimam
POS: V
ENG: for knowing
SPA:
MORPH: kim-am
know-purp
(saber/conocer)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
küdauLEMMA: küdaw
POS: N
ENG: work
SPA: trabajo
MORPH: küdaw
work
(trabajo)
.
Si llueve mañana decir no vale, vendrías mi casa a tu saber para hay trabajo.
296 ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi
my
(mi)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
votəmLEMMA: fot'üm
POS: N
ENG: son (of a man)
SPA: hijo (de un hombre)
MORPH: fot'üm
son (of a man)
(hijo (de un hombre))
amuavuluLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-fu-lu
go/walk-fut-bi-svn
(ir)
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
«pepirumelayuLEMMA: rumen
POS: V
ENG: pass through
SPA:
MORPH: pepi-rume-la-iyu
-pass through-neg-ind1d
(poder-)
külaLEMMA: küla
POS: N
ENG: reeds
SPA:
MORPH: küla
reeds
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
» piŋuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-ingu
say-ind3d
(decir)
. VeimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
pepi-pelayuLEMMA: pen
POS:
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pepi-pe-la-iyu
-see-neg-ind1s
(poder-ver)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
ojotaLEMMA: ojota
POS: N
ENG: sandal
SPA:
MORPH: ojota
sandal
()
eŋuLEMMA: engu
POS: PN
ENG: they two
SPA:
MORPH: engu
-3d
(3d)
.
Mis dos hijos queriendo ir río a, pero "no podemos ir a pasar los dos quila por"dijeron los dos. Por eso no podemos ver su ojota ellos dos.
297 SapatuLEMMA: sapatu
POS: N
ENG: shoe
SPA:
MORPH: sapatu
shoe
()
ŋenoluLEMMA: ngelu
POS: N
ENG: being
SPA: estando
MORPH: nge-no-lu
be-neg-svn
(estar)
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
neweŋeiLEMMA: newenngen
POS: V
ENG: be powerful/strong
SPA:
MORPH: newen-nge-iy
power/strength-vb-ind3
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
rumeaelLEMMA: rumeyel
POS: V
ENG: passing through
SPA:
MORPH: rume-a-el
pass through-fut-nmlz
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
wiŋkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
t'olt'oLEMMA: troltro
POS: N
ENG: thistle
SPA:
MORPH: troltro
thistle
()
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
; t'olt'otuaiLEMMA: troltrotun
POS: V
ENG: be a thistle
SPA:
MORPH: troltro-tu-a-iy
thistle-vb-fut-ind3
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
namunLEMMA: n'amun'
POS: N
ENG: foot
SPA: pie
MORPH: n'amun'
foot
(pie)
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
.
Zapato no siendo muy fuerte es su ir a pasar ( fut.) este cerro en, mucho cardo hay; cardo hará mi pies con él.
298 InautuyauünLEMMA: inawtun
POS: V
ENG: have bad luck
SPA:
MORPH: inaw-tu-yaw-(ü)n
bad luck-vb-amb-ind1s
()
; yeñmaŋenLEMMA: yen
POS: V
ENG: carry
SPA: llevar/cargar
MORPH: ye-(üñ)ma-nge-(ü)n
carry-appl-pass-ind1s
(llevar/cargar)
meliLEMMA: meli
POS: NUM
ENG: four
SPA: cuatro
MORPH: meli
four
(cuatro)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
, kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
kechuLEMMA: kechu
POS: NUM
ENG: five
SPA: cinco
MORPH: kechu
five
(cinco)
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
mulaLEMMA: mula
POS: N
ENG: mule
SPA: mula
MORPH: mula
mule
(mula)
.
Con mala suerte anduve; llevé conmigo cuatro caballos, otro cinco carga mulas.
299 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
mulaLEMMA: mula
POS: N
ENG: mule
SPA: mula
MORPH: mula
mule
(mula)
üt'uvkoniLEMMA: ütrufkonün
POS: V
ENG: fall in
SPA:
MORPH: ütrüf-kon-iy
throw-enter-ind3
(lanzar/tirar algo-entrar)
vüchaLEMMA: fücha
POS: AJ
ENG: old/big
SPA: viejo/grande
MORPH: fücha
old/big
(viejo/grande)
lilLEMMA: lil
POS: N
ENG: rock/outcrop/cliff
SPA:
MORPH: lil
rock/outcorp/cliff
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, laiLEMMA: l'an
POS: V
ENG: die
SPA: morir
MORPH: l'a-iy
die-ind3
(morir)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
kakeluLEMMA: kalu
POS: N
ENG: being other
SPA:
MORPH: ka-ke-lu
other/also--svn
(otro/también-)
urvirpuiLEMMA: ürfin
POS: V
ENG: drown
SPA: ahogarse
MORPH: ürfi-rpu-iy
drown-trloc2-ind3
(ahogarse)
nopaluLEMMA: norün
POS: N
ENG: being straight/cross
SPA:
MORPH: nor-pa-lu
straight-cis-svn
()
koLEMMA: ko
POS: N
ENG: water
SPA: agua
MORPH: ko
water
(agua)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Una mula caer entró grande peñasco en, murió también; otra siendo ahogarse pasó pasar viniendo agua por.
300 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
keʎuadiLEMMA: kellwadün
POS: V
ENG: trip
SPA:
MORPH: kellwad-iy
trip-ind3
()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
t'analechiLEMMA: tranalechi
POS: AJ
ENG: layed out/fallen over
SPA:
MORPH: trana-le-chi
crush/hammer-vb-ajvz
()
mamüʎLEMMA: mamüll
POS: N
ENG: wood/stick
SPA:
MORPH: mamüll
wood/stick
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
wat'oiLEMMA: watron
POS: V
ENG: break
SPA:
MORPH: watro-iy
break-ind3
()
( t'avoiLEMMA: trafon
POS: V
ENG: break
SPA:
MORPH: trafo-iy
break-ind3
()
) kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
chaŋLEMMA: chang
POS: N
ENG: branch/leg
SPA:
MORPH: chang
branch/leg
()
( lipaŋLEMMA: lipang
POS: N
ENG: arm
SPA: brazo
MORPH: lipang
arm
(brazo)
). VeimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
t'alkatukünoviyuLEMMA: tralkatun
POS: N
ENG: shoot
SPA:
MORPH: tralka-tu-künu-fi-iyu
rifle-vb-palce/help-dir3-ind1d
(fusil-)
, entut'ülkiaviyuLEMMA: nentun
POS: V
ENG: remove
SPA: sacar
MORPH: nentu-trulke-a-fi-iyu
remove-skin/leather-fut-dir3-ind1d
(sacar-)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Un caballo tropesó un caído estando árbol en; por eso quebró (quebró) un pierna (brazo). Por eso balazo le pusimos los dos, quitar cuero le haremos también.
301 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kuʎinLEMMA: kulliñ
POS: N
ENG: cattle/animals/pay
SPA:
MORPH: kulliñ
cattle/animals/pay
()
, kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
yewaLEMMA: yewa
POS: N
ENG: mare
SPA: yegua
MORPH: yewa
mare
(yegua)
, munaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
lovokontulaiLEMMA: lofokontun
POS: V
ENG: go wild
SPA:
MORPH: lofo-kon-tu-la-iy
wild-enter-rest-neg-ind3
(alzado-entrar)
; kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG: into/in
SPA:
MORPH: pu
into/in
()
liwenLEMMA: liwen
POS: N
ENG: morning/daybreak
SPA: mañana/amanecer
MORPH: liwen
morning/daybreak
(mañana/amanecer)
chiʎavuLEMMA: chilla
POS: V
ENG: saddle
SPA: silla de montar
MORPH: chilla-fu-(iy)iñ
saddle-bi-ind1p
(silla de montar)
manküeneuLEMMA: mankün
POS: V
ENG: kick
SPA:
MORPH: mankü-enew
kick-ind3-1s
()
lipaŋLEMMA: lipang
POS: N
ENG: arm
SPA: brazo
MORPH: lipang
arm
(brazo)
, kiʎieneuLEMMA: küllin
POS: V
ENG: hit
SPA: apalear
MORPH: külli-enew
hit-ind3-1s
(apalear)
.
Un animal, una yegua, poco loba no entró; una en mañana la ensillábamos me pateó brazo, me acertó.
302 MünáLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
kut'aniLEMMA: kutranün
POS: V
ENG: be/become ill
SPA:
MORPH: kutran-iy
illness-ind3
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
lipaŋLEMMA: lipang
POS: N
ENG: arm
SPA: brazo
MORPH: lipang
arm
(brazo)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; neweŋewelaiLEMMA: newenngen
POS: V
ENG: have power/strenght
SPA:
MORPH: newen-nge-we-la-iy
power/strength-vb-psist-neg-ind3
()
; puwelanLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-we-la-(ü)n
inside-psist-neg-ind1s
(adentro)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
küdauaelLEMMA: küdawel
POS: N
ENG: working
SPA: trabajo
MORPH: küdaw-a-el
work-fut-nmlz
(trabajo)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
lipaŋLEMMA: lipang
POS: N
ENG: arm
SPA: brazo
MORPH: lipang
arm
(brazo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Mucho enfermó mi brazo unos pl. días por; fuerza no era más; no alcancé más mi trabajar( fut.) este brazo con.
303 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
üt'uvnaqiLEMMA: ütrüfün
POS: V
ENG: throw
SPA: lanzar/tirar algo
MORPH: ütrüf-nag-iy
throw-down-ind3
(lanzar/tirar algo-)
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
t'avoiLEMMA: trafon
POS: V
ENG: break
SPA:
MORPH: trafo-ind3
break
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
longkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
. WenteLEMMA: wente
POS: P
ENG: on top
SPA: encima
MORPH: wente
on top
(encima)
yüŋelechiLEMMA: yungelechi
POS: AJ
ENG: pointed
SPA:
MORPH: yünge-le-chi
pointed-vb-ajvz
()
kuraLEMMA: kura
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: kura
stone/rock
(piedra/roca)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ʎeqpuiLEMMA: llegpun
POS: V
ENG: hurt?
SPA:
MORPH: llegpu-iy
hurt?-ind3
()
. Vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
moʎvünLEMMA: mollfüñ
POS: N
ENG: blood
SPA: sangre
MORPH: mollfüñ
blood
(sangre)
t'ipaiLEMMA: tripan
POS: V
ENG: exit/leave
SPA: salir
MORPH: tripa-iy
exit/leave-ind3
(salir)
; chemLEMMA: chem
POS: WH
ENG: why/what
SPA: por qué/qué
MORPH: chem
why/what
(por qué/qué)
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
kimlavuiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-iy
know-fut
(saber/conocer)
, wit'añLEMMA: witran
POS: V
ENG: stand/pull along
SPA:
MORPH: witra-(ü)n
stand/pull along-nmlz
()
pramviLEMMA: püramün
POS: V
ENG: lift
SPA: levantar
MORPH: püra-(ü)m-fi-(iy)iñ
rise/mount-cause-dir3-ind1p
(levantar(se)/montar)
.
Un mozo de golpe bajó caballo con, por eso quebró su cabeza. Encima puntiaguda siendo piedra en herirse (?) llegó. Mucha sangre salió; nada no sabía, lo levantamos parado.
304 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, t'avieviLEMMA: trafien
POS: V
ENG: come across
SPA:
MORPH: trafie-fi-(iy)iñ
come across-dir3-ind1p
()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
chiŋkonLEMMA: chingkon
POS: N
ENG: band?
SPA:
MORPH: chingkon
band?
()
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
reLEMMA: re
POS: AV
ENG: only/solely/purely/truly
SPA:
MORPH: re
only/solely/purely/truly
()
wapuLEMMA: wapu
POS: AJ
ENG: aggressive/quarrelsome
SPA:
MORPH: wapu

()
( kewaveLEMMA: kewafe
POS: N
ENG: fighter
SPA:
MORPH: kewa-fe
fight-agent
(pelear)
); rulmelaLEMMA: rulme
POS: V
ENG: allow through
SPA:
MORPH: rulme-la-(iy)iñ
allow through-neg-ind1p
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Un día en estrecho camino en, lo encontramos uno banda (?) gente muy huapo ( peleador); ellos no nos iban a dejar pasar.
305 TañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
longkoLEMMA: longko
POS: N
ENG: head/chief
SPA: cabeza/jefe
MORPH: longko
head/chief
(cabeza/jefe)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
wiŋkaLEMMA: wingka
POS: N
ENG: non-Mapuche
SPA: no-mapuche
MORPH: wingka
non-Mapuche
(no-mapuche)
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
kuriLEMMA: kurü
POS: AJ
ENG: black
SPA: negro
MORPH: kurü
black
(negro)
payunLEMMA: payun'
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: payun'
beard
()
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
. MənaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
wedaLEMMA: weda
POS: AJ
ENG: bad
SPA: malo
MORPH: weda
bad
(malo)
adLEMMA: ad
POS: N
ENG: face
SPA: cara
MORPH: ad
face
(cara)
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
.
Su jefe un chileno fue negra barba fue. Muy mala cara fue este hombre.
306 Kat'ünLEMMA: katrün
POS: AJ
ENG: chopped/sliced
SPA:
MORPH: katr-(ü)n
cut-nmlz
(cortar)
tolLEMMA: tol
POS: N
ENG: forehead
SPA:
MORPH: tol
forehead
()
ŋeiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-iy
be-ind3
(estar)
, kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
pleLEMMA: püle
POS: N
ENG: side/place
SPA: lugar/direción
MORPH: püle
side/place
(lugar/direción)
pilunLEMMA: pilun
POS: N
ENG: ear
SPA: oreja
MORPH: pilun
ear
(oreja)
ŋelaiLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-la-iy
be-neg-ind3
(estar)
. AʎkünLEMMA: allkün
POS: V
ENG: hear
SPA: escuchar
MORPH: allkü-(ü)n
hear-ind1s
(escuchar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
vemŋechiLEMMA: femngechi
POS:
ENG: thus
SPA: así
MORPH: femngechi
thus
(así)
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
mütiküiLEMMA: mütikün
POS: V
ENG: escape?
SPA:
MORPH: mütikü-iy
escape?-ind3
()
ValdiviaLEMMA: valdivia
POS: NP
ENG: Valdivia
SPA:
MORPH: valdivia
Valdivia
()
kwartelLEMMA: kwartel
POS: N
ENG: barracks
SPA:
MORPH: kwartel
barracks
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
piŋeiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-nge-iy
say-pass-ind3
(decir)
.
Cortada frente fue, uno [lado] hacia oreja no fue. Oí un así siendo hombre huyó Valdivia cuartel de otro año fue dicho.
307 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kewanLEMMA: kewan
POS: N
ENG: fight/battle
SPA: pelear
MORPH: kewa-(ü)n
fight-nmlz
(pelear)
( nalLEMMA: nal
POS: N
ENG: fight
SPA: pelear
MORPH: nal
fight
(pelear)
) meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
laŋəmviLEMMA: l'angümün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: l'a-(ü)m-fi
die-cause-dir3-ind3
(morir)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
, veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
elŋevuiLEMMA: elün
POS: V
ENG: place/set
SPA: poner/colocar
MORPH: el-nge-fu-iy
place/set-pass-bi-ind3
(poner/colocar)
kwartelLEMMA: kwartel
POS: N
ENG: barracks
SPA:
MORPH: kwartel
barracks
()
>– meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Una pelea (lucha) en los mató dos hombres, por eso dejado era cuartel en.
308 MətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
ʎekanieviLEMMA: llükan
POS: V
ENG: fear
SPA: temer
MORPH: llüka-nie-fi-(iy)iñ
fear-psist-dir3-ind1p
(temer)
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
wentruLEMMA: wentru
POS: N
ENG: man
SPA: hombre
MORPH: went'u
man
(hombre)
. WeluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
inchiñLEMMA: iñchiñ
POS: PN
ENG: we/us
SPA: nosotros/a nosotros
MORPH: iñchiñ
we/us
(nosotros/a nosotros)
penieviLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-nie-fi-(iy)iñ
see-psist-dir3-ind1p
(ver)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
aldülenLEMMA: al'ülen
POS: V
ENG: be much
SPA: ser mucho
MORPH: al'ü-le-inf
much-vb
(mucho/demasiado)
eŋnLEMMA: engün
POS: PN
ENG: they/them
SPA: ellos/a ellos
MORPH: engün
they/them
(ellos/a ellos)
, kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
elukleŋnLEMMA: elukülen
POS: V
ENG: be aremed
SPA:
MORPH: eluk-le-engün
armed?-vb-ind3p
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
, kintuvuiñLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu
look for
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
weñeŋenLEMMA: weñengen
POS: N
ENG: be stealing
SPA:
MORPH: weñe-nge-(ü)n
steal-vb-nmlz
(robar)
.
Mucho miedo le teníamos este hombre. Pero nosotros visto lo tuvimos su más mucho ser ellos, bien armados estuvieron también buscábamos su ladrón ser.
309 Ramtueyu-meuLEMMA: ramtun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ramtu-eyumew
ask-ind3-1d
(preguntar)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
tapayuLEMMA: tapayu
POS: N
ENG: black one (person or horse)
SPA:
MORPH: tapayu
black one (person or horse)
()
"kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
mulaLEMMA: mula
POS: N
ENG: mule
SPA: mula
MORPH: mula
mule
(mula)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
eŋuLEMMA: engu
POS: PN
ENG: the two of them
SPA:
MORPH: engu
-3d
(3d)
eluaenenLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-a-enew
give-fut-ind3-1s
(dar/entregar)
"pieyu-meuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-eyu
say-ind3s-1d
(decir)
. MürkeleiLEMMA: mürkelen
POS: V
ENG: be toasted flour
SPA:
MORPH: mürke-le-iy
toasted flour-vb-ind3
(harina tostada)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
chechəmLEMMA: chechüm
POS: N
ENG: load
SPA: cargar
MORPH: chechüm
load
(cargar)
.
El nos preguntó a los dos ese negro "una buena mula su carga con me darás"nos dijo él a los dos. Harina tostada fue esa carga.
310 "KuʎiwiiñLEMMA: kulliwün
POS: V
ENG: pay oneself
SPA:
MORPH: kulli-(u)w-(iy)iñ
cattle/animals/pay-reflex-ind1p
()
rimüLEMMA: rimü
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: rümü
autumn
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
ValdiviaLEMMA: valdivia
POS: NP
ENG: Valdivia
SPA:
MORPH: valdivia
Valdivia
()
"pieyu-meuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-eyumew
say-ind3-1d
(decir)
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
chuməl-no-rumeLEMMA: chumül-no-rume
POS:
ENG: never
SPA:
MORPH: chumül-no-rume
how long/when-not-anything
(cuando-no-cualquier cosa)
pounuleLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-no-le
inside-neg-subj3s
(adentro)
ValdiviaLEMMA: valdivia
POS: NP
ENG: Valdivia
SPA:
MORPH: valdivia
Valdivia
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
kuʎiamLEMMA: kulliam
POS: V
ENG: for pay
SPA:
MORPH: kulli-am
cattle/animals/pay-purp
()
, t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
. ChumŋeluLEMMA: chumngelu
POS: WH
ENG: why
SPA: por qué
MORPH: chumngelu
why
(por qué)
presotuaviŋnLEMMA: presotun
POS: V
ENG: be a prisoner
SPA:
MORPH: preso-tu-a-fi-f
imprisoner-vb-fut-dir3-ind3p
()
chuməlLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
peviŋnLEMMA: pen
POS: N
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fi-ingün
see-dir3-ind3p
(ver)
.
"Nos pagamos verano en Valdivia"nos dijo él a los dos; pero nunca si no llega Valdivia su pagar para, lo juzgo. Como siendo lo volverán a tomar preso cuando lo ven.
311 ChuməlLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
amuvuleLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-fu-le
go/walk-bi-subj3s
(ir)
eŋuLEMMA: engu
POS: PN
ENG: the two of them
SPA:
MORPH: engu
-3d
(3d)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
weñeveLEMMA: weñefe
POS: N
ENG: thief
SPA: ladrón
MORPH: weñe-fe
steal-agent
(robar)
, kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
mulaLEMMA: mula
POS: N
ENG: mule
SPA: mula
MORPH: mula
mule
(mula)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
yetuluLEMMA: yetulu
POS: N
ENG: carrying back
SPA:
MORPH: ye-tu-lu
carry-rest-svn
(llevar/cargar)
eŋuLEMMA: engu
POS: PN
ENG: the two of them
SPA:
MORPH: engu
-3d
(3d)
; veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
ayüuvuLEMMA: ayün
POS: V
ENG: want/love eachother
SPA:
MORPH: ayü-(u)w-fu-(iy)iñ
want/love-reflex-bi-ind1p
()
.
Cuando acaso se iban ellos otra tierra esos ( pl.) ladrones, una mula solo acaso llevando ellos; por eso nos gustábamos.
312 VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
pevimiLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fi-imi
see-dir3-ind2s
(ver)
, incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have
(tener)
komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
inauqtunLEMMA: inawtun
POS: V
ENG: have bad luck
SPA:
MORPH: inaw-tu-(ü)n
bad luck-vb-ind1s
()
nampəlkanLEMMA: ñampüllkan
POS: N
ENG: trip/travels
SPA:
MORPH: ñampüllka-(ü)n
-nmlz
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Eso lo ves, yo tuve toda cualquiera mala suerte viaje en.
313 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
? ¿EimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: mi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
?
¿Quién su caballo este? ¿Tú tu caballo?
314 MuLEMMA: mü
POS: AV
ENG: no
SPA: no
MORPH: mü
no
(no)
, incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
; incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
peñiLEMMA: peñi
POS: N
ENG: brother (of a man)
SPA: hermano (de un hombre)
MORPH: peñi
brother (of a man)
(hermano (de un hombre))
; tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
wit'andükuüLEMMA: witrantükuwe
POS: N
ENG: reins
SPA: rienda
MORPH: witra-(ü)n-tüku-we
-nmlz-place/sow-inst
(-)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
.
No, yo no; yo su caballo mi hermano; ese rienda solo yo.
315 ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi
my
(mi)
peñiLEMMA: peñi
POS: N
ENG: brother (of a man)
SPA: hermano (de un hombre)
MORPH: peñi
brother (of a man)
(hermano (de un hombre))
inchuLEMMA: iñchiw
POS: CP
ENG: the two of us together
SPA:
MORPH: iñchiw
the two of us together
()
, mleyuLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iyu
be-ind1d
(estar)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; eyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
winaltuLEMMA: inaltu
POS: N
ENG: shore/edge
SPA: borde/costa
MORPH: inaltu
shore/edge
(borde/costa)
winkulLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
tieLEMMA: tie
POS: DP
ENG: this
SPA: Este/esta/estos/estas
MORPH: tie
this
(Este/esta/estos/estas)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
prañmakelavinLEMMA: püran
POS: V
ENG: rise/mount
SPA: levantar(se)/montar
MORPH: püra-(ü)ñma-ke-la-fi-(ü)n
rise/mount-appl-habit-neg-dir3-ind1s
(levantar(se)/montar)
. IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
vünLEMMA: fün
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: fün
fruit
()
mansanaLEMMA: mansana
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: masana
apple
(manzana)
nümekelaiLEMMA: ñümün
POS: V
ENG: grab
SPA: agarrar
MORPH: ñümü-ke-la-iy
-habit-neg-ind3
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Mi hermano conmigo estamos los dos una casa en; allá orilla cerro, pero ese su caballo no se lo estoy montando. Yo mi fruta manzana no va a coger él también.
316 VeimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
ayüuünLEMMA: ayün
POS: V
ENG: want/love eachother
SPA:
MORPH: ayü-(u)w-(ü)n
want/love-reflex-ind1s
()
mlekeyuLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-ke-iyu
be-habit-ind1d
(estar)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
nieyuLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-iyu
have-ind1d
(tener)
tayuLEMMA: tayu
POS: PP
ENG: both our
SPA: nuestro(de ambos)
MORPH: tayu
both our
(nuestro(de ambos))
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
Por eso amarnos estamos los dos otro siempre tenemos nuestra cosa.
317 TveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
peñiLEMMA: peñi
POS: N
ENG: brother (of a man)
SPA: hermano (de un hombre)
MORPH: peñi
brother (of a man)
(hermano (de un hombre))
ineiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
eimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
pevimiLEMMA: pen
POS: N
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-fi-imi
see-dir3-ind2s
(ver)
, ¿wünenLEMMA: wünen
POS: N
ENG: first/front one
SPA: el primero/el de adelante
MORPH: wüne-(ü)n
first/front-nmlz
(primer/adelante)
inanLEMMA: inan
POS: AV
ENG: next/following
SPA: después/siguiente
MORPH: ina-(ü)n
near-nmlz
(cerca)
anchiLEMMA: anchi
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: anchi

()
?
Ese hermano quien tú hablando estás, ¿primero [o] siguiente acaso es?
318 MaiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
; wünenLEMMA: wünen
POS: N
ENG: first/front one
SPA: el primero/el de adelante
MORPH: wüne-(ü)n
first/front-nmlz
(primer/adelante)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tveiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
nienLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-(ü)n
have-ind1s
(tener)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
inanLEMMA: inan
POS: AV
ENG: next/following
SPA: después/siguiente
MORPH: ina-(ü)n
near-nmlz
(cerca)
peñiLEMMA: peñi
POS: N
ENG: brother (of a man)
SPA: hermano (de un hombre)
MORPH: peñi
brother (of a man)
(hermano (de un hombre))
; mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Sí, señor; primero el ese; pero tengo también un siguiente hermano; está mi tío su casa en.
319 TveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
amukeluLEMMA: amulu
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: amu-ke-lu
go/walk-habit-svn
(ir)
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
t'ipantuLEMMA: tripantu
POS: N
ENG: year
SPA: año
MORPH: tripantu
year
(año)
eskuelaLEMMA: eskuela
POS: N
ENG: school
SPA:
MORPH: eskuela
school
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, deuLEMMA: dew
POS: AV
ENG: then/finally
SPA:
MORPH: dew
end
(fin)
kimchiʎkatuiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-chillka-tu-iy
know-letter-vb-ind3
(saber/conocer--)
, kimduŋu-libroiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-dungu-libro-iy
know-thing/news/word/thought-book-ind3
(saber/conocer-cosa/noticia/palabra/pensamiento-libro)
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Ese chico hombre andando siempre dos años escuela a, ya sabe carta, sabe habla, libro también.
320 TveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
məteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
wezaleiŋnLEMMA: wedalen
POS: V
ENG: be bad/unwell/full
SPA:
MORPH: weda-le-ingün
bad-vb-ind3p
(malo)
; muntuñmaeneuLEMMA: muntun
POS: V
ENG: snatch
SPA:
MORPH: muntu-(ü)ñma-enew
snatch-appl-ind3-1s
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
chimpiruLEMMA: chumpiru
POS: N
ENG: hat
SPA:
MORPH: chumpiru
hat
()
. PilaiLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-la-iy
say-neg-ind3
(decir)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
elutuateuLEMMA: elutuel
POS: V
ENG: give back
SPA: devolver
MORPH: elu-tu-a-etew
give-rest-fut-invNF3
(dar/entregar)
.
Esos chicos pl. hombres muy malos son; ellos le han quitado su sombrero. No dicen su devolvérselo.
321 ¿ChumŋeluLEMMA: chumngelu
POS: WH
ENG: why
SPA: por qué
MORPH: chumngelu
why
(por qué)
muntuñmavimnLEMMA: muntun
POS: V
ENG: snatch
SPA:
MORPH: muntu-(ü)ñma-fi-imün
snatch-appl-dir3-ind2p
()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
chimpiruLEMMA: chumpiru
POS: N
ENG: hat
SPA:
MORPH: chumpiru
hat
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
? ¿PelavimnLEMMA: pen
POS: N
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-la-fi-imün
see-neg-dir3-ind2p
(ver)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
mətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
ŋüma-ŋümaŋenLEMMA: ngüman
POS: N
ENG: cry
SPA: llorar
MORPH: ngüma-ngüma-nge-(ü)n
cry-redup-pass-nmlz
(llorar)
? ÑiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
ñukeLEMMA: ñuke
POS: N
ENG: mother
SPA: madre
MORPH: ñuke
mother
(madre)
kewayayuLEMMA: kewan
POS: V
ENG: fight
SPA: pelear
MORPH: kewa-a-iyu
fight-fut-ind1d
(pelear)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
putuleLEMMA: putun
POS: V
ENG: arrive back
SPA:
MORPH: pu-rest-le
inside-subj3s
(adentro)
chimpiruLEMMA: chumpiru
POS: N
ENG: hat
SPA:
MORPH: chumpiru
hat
()
ŋenonLEMMA: ngen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: nge-no-(ü)n
be-neg-inf
(estar)
.
¿Cómo siendo se lo quitasteis su sombrero este chico hombre? ¿No lo veis su mucho llora– llorar ser? Su madre le peleará ese chico hombre si vuelve a llegar sombrero no ser.
322 ReLEMMA: re
POS: AV
ENG: only/solely/purely/truly
SPA:
MORPH: re
only/solely/purely/truly
()
ayekapeviLEMMA: ayen
POS: V
ENG: laugh
SPA: reírse
MORPH: aye-ka-pe-fi-(iy)iñ
laugh-cont-px-dir3-ind1p
(reírse)
, señorLEMMA: señor
POS: N
ENG: mister/sir/gentleman
SPA:
MORPH: señor
mister/sir/gentleman
()
; weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
wedaLEMMA: weda
POS: AJ
ENG: bad
SPA: malo
MORPH: weda
bad
(malo)
duŋueiñ-meuLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-eiñmew
thing/news/word/thought-ind3-1p
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
Solo le estamos riendo señor; pero mal él nos habló
323 "IncheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
t'avonLEMMA: trafon
POS: V
ENG: break
SPA:
MORPH: trafo-(ü)n
break-ind1s
()
chaʎaLEMMA: challa
POS: N
ENG: pot
SPA: olla
MORPH: challa
pot
(olla)
"pieneuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-enew
say-ind3-1s
(decir)
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
mupinLEMMA: mupin
POS: V
ENG: tell the truth
SPA: decir la verdad
MORPH: mupi-(ü)n
tell the truth-inf
(decir la verdad)
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
. EʎkaniekeiLEMMA: ellkun
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: ellka---
hide
(esconder)
mincheLEMMA: minche
POS: AV
ENG:
SPA:
MORPH: minche
under
()
pinuLEMMA: pinu
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: pinu
straw/reeds/chaff
()
, kəpaleLEMMA: küpale
POS: N
ENG: come
SPA: venir
MORPH: küpa-le
come-subj3s
(venir)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
mənnaLEMMA: müna
POS: AV
ENG: very
SPA: mucho
MORPH: müna
very
(mucho)
elurkeyavwiluLEMMA: elun
POS: V
ENG: give
SPA: dar/entregar
MORPH: elu-rke-a-fi-lu
give-rep-fut-dir3-svn
(dar/entregar)
.
"Yo aquí quebré olla"me dijo él, pero verdad decir no. Escondido tuvo debajo paja, si viene su primo hermano para dárselo de veras.
324 DeumaLEMMA: dewma
POS: AV
ENG: in the end
SPA:
MORPH: dewma
build/make/complete
(construir/hacer/preparar)
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
weñeeneuLEMMA: weñefe
POS: N
ENG: thief
SPA: ladrón
MORPH: weñe-enew
steal-ind3-1s
(robar)
tveichiLEMMA: tüfeychi
POS: DP
ENG: that
SPA: aquel/aquella
MORPH: tüfeychi

()
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
. WeməntuavinLEMMA: wemüntun
POS: V
ENG: throw back out
SPA:
MORPH: wemün-tu-a-fi-(ü)n
throw out/expel-fut-dir3-ind1s
()
chuməlLEMMA: chumül
POS: WH
ENG: how long/when
SPA: cuando
MORPH: chumül
how long/when
(cuando)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
peavinLEMMA: pen
POS: V
ENG: see
SPA: ver
MORPH: pe-a-fi-(ü)n
see-fut-dir3-ind1s
(ver)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
konaLEMMA: kon'a
POS: N
ENG: assistant
SPA:
MORPH: kon'a
assistant
()
.
Ya mucho me robó ese chico hombre. Lo echaré afuera cuando solo lo veré otro mozo.
325 ¿IneiLEMMA: iney
POS: WH
ENG: who
SPA: quién
MORPH: iney
who
(quién)
deumaiLEMMA: dewman
POS: V
ENG: build/make/complete
SPA: construir/hacer/preparar
MORPH: dewma-iy
build/make/complete-ind3
(construir/hacer/preparar)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
tvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
? — ¿EimiLEMMA: eymi
POS: PN
ENG: you(s)
SPA: tú
MORPH: eymi

()
deumaimiLEMMA: dewman
POS: V
ENG: build/make/complete
SPA: construir/hacer/preparar
MORPH: dewma-imi
build/make/complete-ind2s
(construir/hacer/preparar)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
lamŋenLEMMA: lamngen
POS: N
ENG: brother (of a woman) or sister
SPA: hermano/a de una mujer
MORPH: lamngen
brother (of a woman) or sister
(hermano/a de una mujer)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
?
¿Quién hizo aquí esto? — ¿tú hiciste es acaso tu hermana es acaso?
326 MlevuyuLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-fu-iyu
be-bi-ind1d
(estar)
( mlepupevuyuLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-pu-pe-fu-iyu
be-trloc-px-bi-ind1d
(estar)
) winkülLEMMA: wingkul
POS: N
ENG: mountain/hill
SPA: montaña/cerro
MORPH: wingkul
mountain/hill
(montaña/cerro)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
punLEMMA: pun'
POS: N
ENG: night
SPA: noche
MORPH: pun
night
(noche)
. MətteweLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
mauiLEMMA: mawün'
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawün'-iy
rain-ind3
(lluvia)
.
Estábamos los dos (estar llegábamos los dos) cerro en toda noche. Mucho llovió.
327 KintuvuyuLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-fu-iyu
look for-bi-ind1d
()
( kintupevuyuLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: kintu-pe-fu-iyu
look for-px-bi-ind1d
()
) yuLEMMA: yu
POS: PP
ENG: both our
SPA: nuestro(de ambos)
MORPH: yu
both our
(nuestro(de ambos))
lakuLEMMA: laku
POS: N
ENG: paternal granfather
SPA: abuelo/nieto paterno
MORPH: laku
paternal grandfather
()
( checheLEMMA: cheche
POS: N
ENG: maternal granfather
SPA:
MORPH: cheche
maternal granfather
()
) wiyaLEMMA: wiya
POS: AV
ENG: yesterday
SPA:
MORPH: wiya
yesterday
()
ñamumvuluLEMMA: ñamumlu
POS: N
ENG: get lost
SPA: perderse
MORPH: ñamu-(ü)m-fu-lu
lose-cause-bi-svn
()
.
Buscábamos (estábamos buscando los dos) nuestro abuelo paterno (materno) ayer perdiendo ( pret.)
328 PetuviyuLEMMA: petun
POS: V
ENG: see again
SPA:
MORPH: pe-tu-fi-iyu
see-rest-dir3-ind1d
(ver)
anülürkeiLEMMA: anülün
POS: V
ENG: cause to sit
SPA:
MORPH: anü-(ü)l-rke-iy
sit-cause-rep-ind3
(sentarse)
pupululLEMMA: pupulul
POS: AJ
ENG: hollow?
SPA:
MORPH: pupulul
hollow?
()
mamüʎLEMMA: mamüll
POS: N
ENG: wood/stick
SPA:
MORPH: mamüll
wood/stick
()
; ŋoʎiʎürkeiLEMMA: ngollilün
POS: N
ENG: get drunk
SPA:
MORPH: ngolli-(ü)l-rke-iy
drunk-cause-rep-ind3
()
umaukʎürkeiLEMMA: umawün
POS: V
ENG: sleep
SPA: dormir
MORPH: umag-(ü)l-rke-iy
lodge/sleep-cause-rep-ind3
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
.
Volvimos a verlo sentado estaba de veras hueco árbol; borracho estuvo de veras durmiendo estuvo de veras también.
329 KimlaiLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-la-iy
know-neg-ind3
(saber/conocer)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
mauüntunLEMMA: mawüntun
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawün'-vb-(ü)n
rain-nmlz
(lluvia)
( mauünmanLEMMA: mawünman
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawün'-(ñ)ma-(ü)n
rain-tr-nmlz
(lluvia)
) t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
.
No supo su llover ( llover) lo juzgo.
330 DuamlavinLEMMA: duamün
POS: V
ENG: want/need/intentend
SPA:
MORPH: duam-la-fi-(ü)n
business/need/intention-neg-dir3-ind1s
()
tvachiLEMMA: tüfachi
POS: DP
ENG: this/those
SPA:
MORPH: tüfachi

()
kudauLEMMA: küdaw
POS: N
ENG: work/job
SPA:
MORPH: küdaw
work
(trabajo)
lelvünLEMMA: lelfün
POS: N
ENG: field/plain
SPA: campo/planicie
MORPH: lelfün
field/plain
(campo/planicie)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-iy
good-ind3
(bueno)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
kat'ümamüʎmeaelLEMMA: katrel
POS: N
ENG: chopping/slicing
SPA:
MORPH: katr-mamüll-me-a-el
cut-wood/stick-and-fut-nmlz
(cortar-)
mawidaLEMMA: mawida
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: mawida
woodland/wilderness
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
cheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
taiñLEMMA: taiñ
POS: PP
ENG: our
SPA: nuestro
MORPH: taiñ
our
(nuestro)
lüvmumLEMMA: lüfmum
POS: N
ENG: burning site
SPA:
MORPH: lüf-mum
burn-situ
(quemar algo)
.
No lo quiero este trabajo llanura en; más bueno es su cortar árbol ir ( fut.) monte en donde nuestra quema.
331 WüleLEMMA: wüle
POS: AV
ENG: tomorrow
SPA: mañana
MORPH: wüle
tomorrow
(mañana)
amuaimuLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-iymu
go/walk-fut-ind2d
(ir)
eimuLEMMA: eymu
POS: PN
ENG: you two
SPA:
MORPH: eymu
you two
()
, lipümmeaimuLEMMA: lipüm
POS: V
ENG: clean
SPA: limpio
MORPH: lif-me-a-iymu
clean-and-fut-ind2d
(limpio)
külvenLEMMA: kul'fen
POS: N
ENG: brush
SPA:
MORPH: kul'fen
brush
()
.
Mañana iréis los dos vosotros dos, iréis a limpiar roce.
332 TvaLEMMA: tüfa
POS: DP
ENG:
SPA:
MORPH: tüfa

()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
vent'enLEMMA: fentren
POS: AV
ENG: much
SPA: mucho/demasiado
MORPH: fentren
much
(mucho/demasiado)
ket'anLEMMA: ketran
POS: N
ENG: field/crop
SPA: campo/cosecha
MORPH: ketran
field/crop
(campo/cosecha)
məlealuLEMMA: mülelu
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-a-lu
be-fut-svn
(estar)
, t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
. MətteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
kümeLEMMA: küme
POS: AJ
ENG: good
SPA: bueno
MORPH: küme
good
(bueno)
mapuLEMMA: mapu
POS: N
ENG: land/earth
SPA: país/tierra
MORPH: mapu
land/earth
(país/tierra)
, ankulayaiLEMMA: angkün
POS: V
ENG: dry
SPA: secar
MORPH: angk-la-a-iy
dry-neg-fut-ind3
(secar)
.
Acá por mucho sembrado siendo ( fut.) lo juzgo. Muy buena tierra, no estará seca.
333 ArelenLEMMA: arelün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: arel-en
lend-ind2s-1s
()
tokiLEMMA: toki
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: toki
axe
(hacha)
; incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
tokiLEMMA: toki
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: toki
axe
(hacha)
t'avoiLEMMA: trafon
POS: V
ENG: break
SPA:
MORPH: trafo-iy
break-ind3
()
.
Préstame hacha; yo mi hacha se quebró.
334 ArelayuLEMMA: arelün
POS: V
ENG:
SPA:
MORPH: arel-a-eyu
lend-fut-ind1s-2s
()
, weluLEMMA: welu
POS: AV
ENG: however
SPA:
MORPH: welu
however
()
yüŋümavimiLEMMA: yüngümün
POS: V
ENG: sharpen
SPA: afilar/sacar punta
MORPH: yüng-(ü)m-a-fi-imi
sharp-cause-fut-dir3-ind2s
(afilar)
. RüpunakümluLEMMA: rüpunakümlu
POS: N
ENG: causing to travel down
SPA:
MORPH: rüpü-nag-üm-lu
road/path-down-cause-svn
(-)
kuraLEMMA: kura
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: kura
stone/rock
(piedra/roca)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
t'okivinLEMMA: trokin
POS: V
ENG: seem
SPA: parecer
MORPH: troki-fi-(ü)n
seem-dir3-ind1s
(parecer)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
kat'ü-ro-mekevuluLEMMA: katrülu
POS: N
ENG: cutting/chopping/slicing
SPA:
MORPH: katr-row-me-ke-fu-lu
cut-branch-and-habit-bi-svn
(cortar-)
.
Te la prestaré pero la afilarás. Veces bajando piedra en solo lo juzgo chico hombre cortar ramas yendo ( pret.)
335 Müt'ümavinLEMMA: mütrümün
POS: V
ENG: call
SPA: llamar
MORPH: mütrüm-a-fi-(ü)n
call-fut-dir3-ind1s
(llamar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
maʎeLEMMA: malle
POS: N
ENG: uncle
SPA: tío
MORPH: malle
uncle
(tío)
; doituiLEMMA: doytun
POS: AV
ENG: be more/longer time
SPA:
MORPH: doy-tu-iy
more/most-vb-ind3
(más)
chilenoLEMMA: chileno
POS: N
ENG: Chilean
SPA:
MORPH: chileno
Chilean
()
duŋuLEMMA: düngu
POS: N
ENG: thing/news/word/thought
SPA: cosa/noticia/palabra/pensamiento
MORPH: düngu
thing/news/word/thought
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
taLEMMA: ta
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: ta
-DA
(DA)
incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
. KomLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
tamiLEMMA: tami
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: tami
your(s)
(tu(s)/su(s))
ramtunLEMMA: ramtun
POS: N
ENG: question
SPA:
MORPH: ramtu-(ü)n
ask-nmlz
(preguntar)
pepi-wüño-duŋu-tuaiLEMMA: wüñodüngutun
POS: V
ENG: return to ask
SPA:
MORPH: pepi-wuño-düngu-tu-a-iy
-return-thing/news/word/thought-rest-fut-ind3
(poder-volver-cosa/noticia/palabra/pensamiento)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Llamarélo mi tío; más hace chileno habla el yo de. Todo tu preguntar podrá volver habla él a ti.
336 AʎkülayuLEMMA: allkün
POS: V
ENG: hear
SPA: escuchar
MORPH: allkü-la-eyu
hear-neg-ind1s-2s
(escuchar)
. MatukelLEMMA: matukel
POS: AV
ENG: quickly
SPA: rápidamente
MORPH: matukel
quick
()
duŋulaiLEMMA: düngun
POS: V
ENG: speak/think
SPA: hablar
MORPH: düngu-la-iy
thing/news/word/thought-neg-ind3
(cosa/noticia/palabra/pensamiento)
.
No te oigo. Ligero no habla él.
337 LilLEMMA: lil
POS: N
ENG: rock/outcrop/cliff
SPA:
MORPH: lil
rock/outcorp/cliff
()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
t'avievinLEMMA: trafien
POS: V
ENG: come across
SPA:
MORPH: trafie-fi-(ü)n
come across-dir3-ind1s
()
epuLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
cheLEMMA: che
POS: N
ENG: person
SPA: persona
MORPH: che
person
(persona)
, cheuLEMMA: chew
POS: WH
ENG: where
SPA: dónde
MORPH: chew
where
(dónde)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
amunLEMMA: amun
POS: N
ENG: going/walking
SPA: ir
MORPH: amu-(ü)n
go/walk-nmlz
(ir)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: tañi
his/her/their
()
puLEMMA: pu
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: pu

()
chaoLEMMA: chaw
POS: N
ENG: father/sonny
SPA: padre/hijito
MORPH: chaw
father/sonny
(padre/hijito)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
kimelkünueneuLEMMA: kimün
POS: V
ENG: know
SPA: saber/conocer
MORPH: kim-(l)el-künu-enew
know-appl-palce/help-ind3-1s
(saber/conocer-)
.
Peñasco en encontré los dos chicos pl. hombres, donde su ir camino su pl. padre su casa a saber hacer me dejaron.
338 AmuaimiLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-imi
go/walk-fut-ind2s
(ir)
müchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
puavulmiLEMMA: pun
POS: V
ENG: enter/arrive/fulfill
SPA:
MORPH: pu-a-vu-(ü)lmi
inside-fut-bi-subj2s
(adentro)
cheiLEMMA: chey
POS: IDP
ENG: perhaps
SPA: acaso
MORPH: chey
perhaps
(acaso)
petuLEMMA: petu
POS: AV
ENG: yet/still
SPA: aun/todavía
MORPH: petu
yet/still
(aun/todavía)
konunLEMMA: konün
POS: V
ENG: enter
SPA: entrar
MORPH: kon-(ü)n
enter-inf
(entrar)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
lakuLEMMA: laku
POS: N
ENG: paternal granfather
SPA: abuelo/nieto paterno
MORPH: laku
paternal grandfather
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukaLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Andarás luego no más si habías de llegar acaso todavía entrar sol mi abuelo ni casa a.
339 ¡YaLEMMA: ya
POS: IJ
ENG: okay
SPA:
MORPH: ya
okay
()
, maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
! amuanLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-a-(ü)n
go/walk-fut-ind1s
(ir)
maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
( VeiLEMMA: fey
POS: D
ENG:
SPA:
MORPH: fey

()
ürkeLEMMA: rke
POS: AV
ENG: truly
SPA: verdaderamente
MORPH: rke
truly
(verdaderamente)
maiLEMMA: may
POS: AV
ENG: yes/indeed
SPA: sí/por cierto
MORPH: may

(sí/por cierto)
). ¿Küpa-kompañlaenLEMMA: kompañün
POS: V
ENG: accompany
SPA:
MORPH: küpa-kompañ-la-en
-accompany-neg-ind2s-1s
(querer-)
amLEMMA: am
POS: IP
ENG:
SPA:
MORPH: kam

()
? RupatuayuLEMMA: rupatun
POS: V
ENG: pass again
SPA:
MORPH: rupa-tu-a-iyu
pass-rest-fut-ind1d
(pasar)
, pivuyuLEMMA: pin
POS: V
ENG: say
SPA: decir
MORPH: pi-fu-iyu
say-bi-ind1d
(decir)
ngaLEMMA: nga
POS: EP
ENG:
SPA:
MORPH: nga

()
, amuyuLEMMA: amun
POS: V
ENG: go/walk
SPA: ir
MORPH: amu-iyu
go/walk-ind1d
(ir)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
wünLEMMA: wün'
POS: N
ENG: mouth
SPA: boca
MORPH: wün'
mouth
(boca)
, doiLEMMA: doy
POS: AV
ENG: more/most
SPA: más
MORPH: doy
more/most
(más)
kümeavuiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-a-fu-iy
good-fut-bi-ind3
(bueno)
rüpüLEMMA: rüpü
POS: N
ENG: path/road
SPA: camino
MORPH: rüpü
path/road
(camino)
.
¡Bueno, pues! iré pues (Esto de veras es). ¿No quieres acompañarme acaso? Vendremos a pasar los dos, decíamos pues, vayamos una boca, más bueno sería camino.
340 MaŋkadaaliLEMMA: mangkadan
POS: V
ENG: to ride on the haunches
SPA:
MORPH: mangkada-a-li
to ride on the haunches-fut-subj1s
()
miLEMMA: mi
POS: PP
ENG: your(s)
SPA: tu(s)/su(s)
MORPH: mi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
, veimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
kümeiLEMMA: kümen
POS: V
ENG: be good
SPA: estar bien
MORPH: küme-iy
good-ind3
(bueno)
amoanLEMMA: amun
POS: N
ENG: going/walking
SPA: ir
MORPH: amu-a-(ü)n
go/walk-fut-nmlz
(ir)
; incheLEMMA: iñche
POS: PN
ENG: I/me
SPA: yo/a mi
MORPH: iñche

()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
kaweʎuLEMMA: kawellu
POS: N
ENG: horse
SPA: caballo
MORPH: kawellu
horse
(caballo)
yeñmaeneuLEMMA: yen
POS: V
ENG: carry
SPA: llevar/cargar
MORPH: ye-(üñ)ma-enew
carry-appl-ind3-1s
(llevar/cargar)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
chaoLEMMA: chaw
POS: N
ENG: father/sonny
SPA: padre/hijito
MORPH: chaw
father/sonny
(padre/hijito)
nomeLEMMA: nome
POS: AJ
ENG: opposite shore
SPA:
MORPH: nome
opposite shore
()
leuvuLEMMA: l'ewfü
POS: N
ENG: river
SPA: río
MORPH: l'ewfü
river
(río)
mlechiLEMMA: mülechi
POS: AJ
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-chi
be-ajvz
(estar)
ŋüyonLEMMA: ngüyon
POS: N
ENG: grazing field?
SPA:
MORPH: ngüyon
grazing field?
()
( pot'ezoLEMMA: potreso
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: potreso
pasture
()
, kachüLEMMA: kachu
POS: N
ENG: grass
SPA: pasto
MORPH: kachu
grass
(pasto)
) meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
.
Si voy en ancas (fut.) tu caballo en, entonces bueno es ir (fut.); yo mi caballo se me lo llevó mi padre al otro lado río estando potrero (potrero, pasto) a.
341 MütteLEMMA: müt'e
POS: AV
ENG: very/much
SPA: mucho/muy
MORPH: müt'e
very/much
(mucho/muy)
aldunma-meavuyuLEMMA: al'ün
POS: V
ENG: be much/late
SPA:
MORPH: al'ü-(ü)ñma-me-a-fu-iyu
much-appl-and-fut-bi-ind1d
(mucho/demasiado)
küpakintuavuliuLEMMA: kintun
POS: V
ENG: look for
SPA:
MORPH: küpa-kintu-a-fu-liyu
-look for-fut-bi-subj1d
(querer-)
lasuavuliuLEMMA: lazu
POS: N
ENG: laso
SPA:
MORPH: lazu-a-fu-liyu
laso-fut-bi-subj1d
()
kaiLEMMA: kay
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: kay
other/also
(otro/también)
muchaiLEMMA: müchay
POS: AV
ENG: immediately/soon
SPA: En poco tiempo/luego
MORPH: muchay
immediately/soon
(En poco tiempo/luego)
.
Muy tarde iríamos los dos si quisiéramos buscar si laceáramos también ahora.
342 PivallaiLEMMA: pifalün
POS: V
ENG: cause to say
SPA:
MORPH: pi-fal-la-iy
say-cause-neg-ind3
(decir)
konaelLEMMA: konel
POS: N
ENG: entering
SPA:
MORPH: kon-a-el
enter-fut-nmlz
(entrar)
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
wemaLEMMA: wema
POS: AV
ENG: first
SPA: por primera vez
MORPH: wema
first
(por primera vez)
tayuLEMMA: tayu
POS: PP
ENG: both our
SPA: nuestro(de ambos)
MORPH: tayu
both our
(nuestro(de ambos))
pouaelLEMMA: puel
POS: N
ENG: entering/arriving/fulfilling
SPA:
MORPH: pu-a-el
inside-fut-nmlz
(adentro)
tañiLEMMA: tañi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: tañi
my
(mi)
lakuLEMMA: laku
POS: N
ENG: paternal granfather
SPA: abuelo/nieto paterno
MORPH: laku
paternal grandfather
()
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
rukáLEMMA: ruka
POS: N
ENG: house
SPA: casa
MORPH: ruka
house
(casa)
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
; aponLEMMA: apon
POS: AJ
ENG: full
SPA: lleno
MORPH: apo-(ü)n
fill-nmlz
(llenar)
kienLEMMA: küyen'
POS: N
ENG: moon/month
SPA: luna/mes
MORPH: küyen'
moon/month
(luna/mes)
mleiLEMMA: mülen
POS: V
ENG: be
SPA: estar
MORPH: müle-iy
be-ind3
(estar)
.
No vale decir entrar (fut.) sol primero nuestro llegar (fut.) mi abuelo su casa a; llena luna hay.
343 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
sakoLEMMA: sako
POS: N
ENG: sack
SPA: saco
MORPH: sako
sack
(saco)
mürkeLEMMA: mürke
POS: N
ENG: toasted flour
SPA: harina tostada
MORPH: mürke
toasted flour
(harina tostada)
yeyuLEMMA: yen
POS: V
ENG: carry
SPA: llevar/cargar
MORPH: ye-iyu
carry-ind1d
(llevar/cargar)
, kaLEMMA: ka
POS: C
ENG: and
SPA: y
MORPH: ka

()
pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
aŋimLEMMA: angim
POS: N
ENG: dried meat
SPA:
MORPH: angim
dried meat
()
kaLEMMA: ka
POS: C
ENG: and
SPA: y
MORPH: ka

()
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
boteʎaLEMMA: fotella
POS: N
ENG: bottle
SPA:
MORPH: fotella
bottle
()
wiŋkaLEMMA: wingka
POS: AJ
ENG: non-Mapuche
SPA: no-mapuche
MORPH: wingka
non-Mapuche
(no-mapuche)
pəlkuLEMMA: pülku
POS: N
ENG: cider/wine
SPA: chicha/vino
MORPH: pülku
cider/wine
(chicha/vino)
.
Un saco harina tostada llevamos, y un poco charqui y una botella chileno licor.
344 VeimeuLEMMA: feymew
POS: AV
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: feymew
there
(allá/allí)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
meuLEMMA: mew
POS: P
ENG: in/on/with/at
SPA: en/sobre/con/a
MORPH: mew
in/on/with/at
(en/sobre/con/a)
pichiLEMMA: pichi
POS: AJ
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi
young/small
(joven/pequeño)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
niekeiLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-ke-iy
have-habit-ind3
(tener)
məttenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
iaelLEMMA: iael
POS: N
ENG: food
SPA: comida
MORPH: iael
food
(comida)
eyeuLEMMA: eyew
POS: DP
ENG: there
SPA: allá/allí
MORPH: eyew
there
(allá/allí)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: my
SPA: mi
MORPH: ñi

()
chuchuLEMMA: kuku
POS: N
ENG: maternal grandmother
SPA: abuela paterna y los nietos de la misma
MORPH: kuku
maternal grandmother
(abuela paterna y los nietos de la misma)
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
ñoñoLEMMA: ñoño
POS:
ENG: inlaws(on the wife's side)
SPA:
MORPH: ñoño
inlaws(on the wife's side)
()
. KaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
pukemLEMMA: pukem
POS: N
ENG: winter
SPA: invierno
MORPH: pukem
winter
(invierno)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
keLEMMA: ke
POS: PL
ENG:
SPA:
MORPH: ke

()
chiLEMMA: chi
POS: DA
ENG:
SPA:
MORPH: chi
-DA
(DA)
epeLEMMA: epu
POS: NUM
ENG: two
SPA: dos
MORPH: epu
two
(dos)
noLEMMA: no
POS: AV
ENG: not
SPA: no
MORPH: no
not
(no)
rumeLEMMA: rume
POS: N
ENG: anything
SPA: cualquier cosa
MORPH: rume
anything
(cualquier cosa)
ilaiŋuLEMMA: in
POS:
ENG: eat
SPA: comer
MORPH: i-la-ingu
eat-neg
(comer)
kiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
komLEMMA: kom
POS: AV
ENG: all
SPA: todo(s)
MORPH: kom
all
(todo(s))
antüLEMMA: antü
POS: N
ENG: day/sun
SPA: día/sol
MORPH: antü
day/sun
(día/sol)
.
Por eso unas [veces] pl. en poco siempre tuvo solo comida allá mi abuela con ella su nieto. Otro en invierno unas pl. veces casi nada no comieron los dos un entero día.
345 KiñeLEMMA: kiñe
POS: NUM
ENG: one
SPA: uno
MORPH: kiñe
one
(uno)
wakaLEMMA: waka
POS: N
ENG: cow
SPA: vaca
MORPH: waka
cow
(vaca)
ñiLEMMA: ñi
POS: PP
ENG: his/her/their
SPA:
MORPH: ñi

()
licheLEMMA: liche
POS:
ENG: milk
SPA:
MORPH: liche
milk
()
nieiŋuLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-ingu
have
(tener)
mətenLEMMA: müt'en
POS: AV
ENG: merely/only
SPA: meramente/solamente
MORPH: müt'e-(ü)n
very/much-nmlz
(mucho/muy)
pichinLEMMA: pichin
POS: AV
ENG: young/small
SPA: joven/pequeño
MORPH: pichi-(ü)n
young/small-nmlz
(joven/pequeño)
mansanaLEMMA: mansana
POS: N
ENG:
SPA:
MORPH: masana
apple
(manzana)
kaLEMMA: ka
POS: AV
ENG: other/also
SPA: otro/también
MORPH: ka
other/also
(otro/también)
nieiŋuLEMMA: nien
POS: V
ENG: have
SPA: tener
MORPH: nie-ingu
have
(tener)
. AviLEMMA: afün
POS: V
ENG: be complete
SPA:
MORPH: af-iy
be complete-ind3
()
mürkeLEMMA: mürke
POS: N
ENG: toasted flour
SPA: harina tostada
MORPH: mürke
toasted flour
(harina tostada)
eŋuLEMMA: engu
POS: PC
ENG: along with
SPA: junto a
MORPH: engu
-3d
(3d)
aŋimLEMMA: angim
POS: N
ENG: dried meat
SPA:
MORPH: angim
dried meat
()
.
Una vaca su leche tuvieron solo un poco manzana también tuvieron. Se acabó harina tostada con charqui.